Pierwszy bank centralny na naszych terenach powstał przed prawie dwustu laty. Niestety z uwagi na trudną historię naszego kraju nie możemy pochwalić się ciągłością jego funkcjonowania. Także ostatnie sto lat obfitowało w częste zmiany roli i funkcji, jaką w Polsce odgrywał bank centralny. W II RP Bank Polski był instytucją prywatną, po II wojnie światowej NBP był klasycznym sowieckim mono-bankiem i dopiero po 1989 roku w pełni realizuje misję banku centralnego. Pierwszy bank centralny powstał w Szwecji w 1668 roku w ramach porządkowania systemu finansowego. Do jego zadań należało m.in. przechowywanie największych kiedykolwiek emitowanych monet – miedzianych talarów o wadze 20 kg, zwanych platmyntami. Ponieważ takim „bilonem” ciężko było się na co dzień posługiwać, zwykle spoczywał on w Sveriges Riksbanku. W zamian bank wystawiał ich właścicielom papierowe kwity na okaziciela, które można było wymieniać jak pieniądze. Następny był Bank of England (1694), a prawie sto lat później Banco de Espana (1782).
Początkowo banki centralne pełniły funkcję emisyjną i obsługiwały finanse państwa. Właśnie tym miał zajmować się pierwszy polski bank centralny, o którego powołaniu myślano w okresie Sejmu Wielkiego (1788–1792). Jednak opór szlachty, która uważała, że doprowadzi to do niekontrolowanej emisji pieniądza, zniweczył te plany. Bank centralny powołano więc dopiero w 1828 roku dekretem cara Rosji i króla Polski Mikołaja I z inicjatywy księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, ale jego zadania były już inne – miał aktywizować gospodarczo Królestwo Polskie. Pierwszym bankiem emisyjnym niepodległej Polski była Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Była to instytucja powołana w 1916 roku, jeszcze w czasie I wojny światowej, przez Niemców okupujących ziemie dawnego zaboru rosyjskiego. PKKP emitowała okupacyjną walutę, marki polskie. Robiła to również po 11 listopada 1918 roku, kiedy to podporządkowano ją tworzącemu się państwu polskiemu. Dopiero w 1924 roku – gdy premier Władysław Grabski przeprowadził reformę walutową – markę zastąpił polski złoty, powołany został też Bank Polski SA. Statut Banku Polskiego stworzył wspólnie z pięcioosobowym gabinetem premier Grabski. Wówczas była to prywatna spółka, której akcje należały do 176 tys. akcjonariuszy – zwykłych obywateli, dzięki czemu bank był niezależny od rządu, choć realizował jego politykę pieniężną. Państwu przypadał w udziale zaledwie jeden procent akcji. Bank miał się zająć emisją pieniądza, regulować jego obieg i zadbać o dostęp do kredytu. W czasie klęski nieurodzaju w 1925 roku po raz pierwszy przeprowadził interwencje walutowe.
Wraz z wybuchem II wojny światowej władze Banku Polskiego wyjechały na Zachód wraz z ówczesnym rządem Polski. Wykazały się jednak znacznie większą sprawnością niż większość ówczesnych instytucji, gdyż w warunkach wojennego chaosu udało im się wywieźć z Polski rezerwy złota ważącego w sumie 70 ton. Przez Rumunię trafiły one do Francji, a po jej upadku do Maroka i w końcu do Nowego Jorku. Władze Banku Polskiego chciały wrócić do kraju po zakończeniu wojny i kontynuować jego działalność, przygotowały nawet nową walutę, która miała zostać wprowadzona do obiegu w wolnej Polsce. Władze komunistyczne nie zezwoliły jednak na przejęcie sterów banku centralnego przez przedwojennych dyrektorów i utworzyły nową instytucję – Narodowy Bank Polski.
NBP – bank państwowy
Po wojnie bank centralny był całkowicie podporządkowany komunistycznym władzom. Przestał też być prywatną spółką akcyjną, a stał się bankiem państwowym. Pieczę nad nim roztoczył minister skarbu. Statut – przynajmniej początkowo – pozostał bez zmian. Nieco później okazało się jednak, że w nowej sytuacji rola banku centralnego musi być zupełnie inna. Oczekiwano bowiem, że będzie finansował państwowe przedsiębiorstwa. Udzielał więc kredytów, prowadził rozliczenia bezgotówkowe i zarządzał rezerwami dewizowymi.
Oprócz tego oczywiście jego zadaniem była obsługa budżetu państwa i opracowywanie bilansu płatniczego. Jak pisze Waldemar Kozioł w swym opracowaniu: „350 lat historii bankowości centralnej na świecie”: NBP obok działalności emisyjnej prowadził rachunki państwa, ale też przedsiębiorstw i obywateli. Z czasem jego działalność coraz bardziej przypominała sowiecki model mono-banku. Obok NBP w komunistycznej Polsce działały: Bank Polska Kasa Opieki SA, Bank Handlowy w Warszawie SA, Powszechna Kasa Oszczędności (w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych jako część NBP), Bank Rolny (później Bank Gospodarki Żywnościowej), Bank Inwestycyjny (włączony w latach siedemdziesiątych do NBP), gminne kasy spółdzielcze i w szczątkowej formie Bank Gospodarstwa Krajowego.
Reforma systemu bankowego
Lata osiemdziesiąte przyniosły zmiany w systemie bankowym. Ze struktur NBP wyłączono PKO BP, a następnie – na początku jako oddziały operacyjne – powołano dziewięć banków komercyjnych.
Reforma systemu bankowego była jednym z najważniejszych elementów reformy polskiej gospodarki. Przeprowadzono ją na mocy uchwalonych przez Sejm w styczniu 1989 roku ustaw: prawo bankowe oraz ustawy o Narodowym Banku Polskim. Pierwsza dopuściła funkcjonowanie banków państwowych, banków w formie spółek akcyjnych i banków spółdzielczych. Zlikwidowano mechanizmy automatycznego przyznawania kredytów na cele rządowe, dzięki czemu uporządkowano stosunki między systemem bankowym a Skarbem Państwa. Postanowiono też rozszerzyć katalog czynności bankowych. Polska bankowość oparła się na ok. 400 pozamiejscowych Jednostkach NBP i regionalnych bankach komercyjnych, niezależnych od NBP. To im powierzono obowiązki kredytowania ludności i zbierania od nich depozytów.
Reformy podjęte na początku lat dziewięćdziesiątych doprowadziły też do przywrócenia blasku naszej narodowej walucie. Udało się zdusić szalejącą inflację i przeprowadzić denominację poprzez tzw. obcięcie czterech zer, czyli wymianę 10 000 starych złotych na 1 nowy złoty. Po 1995 roku nasz pieniądz uzyskał status waluty wymienialnej według standardów MFW i OECD. Wcześniej – już w 1990 roku, kiedy uwolniono krajowy rynek walutowy – stał się wymienialny wewnętrznie. W kolejnych latach w Polsce powstawały banki prywatne i prywatyzowano państwowe. W 2001 roku działało 75 banków komercyjnych, w tym 1 państwowy i 2 z przewagą kapitału państwowego. System mono-bankowy został zastąpiony systemem wolnorynkowym. Narodowemu Bankowi Polskiemu, jako centralnemu bankowi państwa, po 1989 roku powierzono funkcje banku emisyjnego i centralnej instytucji kredytowej, rozliczeniowej oraz centralnej bankowej instytucji dewizowej. Co to oznacza? Tylko NBP może w Polsce emitować naszą narodową walutę, może wydawać monety okolicznościowe i w razie potrzeby nowe nominały. Reguluje też rynek bankowy dbając przy tym o bezpieczeństwo depozytów i stabilność całego sektora. Do jego zadań należy organizacja systemu rozliczeń pieniężnych oraz prowadzenie bieżących rozrachunków międzybankowych. Wreszcie jako centralny bank państwa prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych. Zgodnie z ustawą o NBP, prezes banku musi był osobą apolityczną, powołuje go Sejm na okres 6 lat. Do zadań Rady Polityki Pieniężnej, która jest jednym z organów NBP, złożonym z prezesa NBP (przewodniczący) i dziewięciu członków, powoływanych po trzech przez Prezydenta, Sejm i Senat, należy m.in. ustalenie corocznych założeń polityki pieniężnej i wysokości stóp procentowych NBP.
Misja NBP
Narodowy Bank Polski wypełnia zadania określone w Konstytucji RP, ustawie o Narodowym Banku Polskim i ustawie Prawo bankowe. Te akty prawne gwarantują niezależność NBP od innych organów państwa. Podstawowe zadania, jakie pełni bank, to funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz centralnego banku państwa. Bank przede wszystkim ma utrzymywać stabilny poziom cen. Zgodnie z opracowaną przez Radę Polityki Pieniężnej Strategią Polityki Pieniężnej po 2003 roku celem NBP jest ustabilizowanie inflacji na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. – Narodowy Bank Polski odpowiada za stabilność narodowego pieniądza. Wypełniając ten konstytucyjny obowiązek, NBP opracowuje i realizuje strategię polityki pieniężnej oraz – uchwalane corocznie – założenia polityki pieniężnej – czytamy na stronie banku. – Poprzez zarządzanie rezerwami dewizowymi zapewnia odpowiedni poziom bezpieczeństwa finansowego państwa. Dzięki emisji znaków pieniężnych zabezpiecza płynność obrotu gotówkowego. NBP dba też o stabilność systemu finansowego – płynność, sprawność i bezpieczeństwo systemu płatniczego. Stopy procentowe ustalane są po analizie bieżącej sytuacji gospodarki polskiej i światowej, kształtują one z kolei oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. W konsekwencji przekłada się to na wielkość kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji. Do instrumentów polityki pieniężnej należą: operacje otwartego rynku, rezerwa obowiązkowa oraz operacje depozytowo-kredytowe. To główne i najważniejsze cele misji, jaką realizuje Narodowy Bank Polski, ale dużą wagę przywiązuje on również do propagowania wiedzy o rynku finansowym – jego funkcjonowaniu i możliwościach korzystania z niego – zwłaszcza dla przedsiębiorców. W ten sposób wspiera rozwój gospodarki, ale też kładzie nacisk na to, aby każdy uczestnik rynku finansowego miał wystarczającą wiedzę o jego mechanizmach konieczną do odniesienia sukcesu w biznesie. Narzędziem do tego są realizowane przez bank centralny najróżnorodniejsze programy edukacyjne skierowane do jak najszerszych grup społecznych. Są wśród nich uczniowie, studenci, ale też np. osoby zagrożone wykluczeniem finansowym. Od kilku lat działa też przy banku Centrum Pieniądza NBP im. Sławomira S. Skrzypka. Można w nim poznać historię pieniądza, dowiedzieć się, czym tak naprawdę jest bank centralny i jaką rolę spełnia oraz zaznajomić się z podstawowymi zasadami inwestowania. Wszyscy zainteresowani mogą też zgłębić wiedzę ekonomiczną sięgając po jedną z 30 publikacji, jakie bank systematycznie wydaje. Są one dostępne na stronie internetowej NBP.
Instytucje finansowe w Polsce
W polskim sektorze finansowym działa też szereg instytucji finansowych. Zgodnie z definicją zawartą w słowniku finansów i bankowości są to organizacje, których głównym celem jest świadczenie usług finansowych i doradztwa w odniesieniu do produktów finansowych. Mamy banki uniwersalne przyjmujące depozyty (czyli gromadzące nasze oszczędności) i udzielające kredytów, banki inwestycyjne specjalizujące się w operacjach na rynku kapitałowym, zarządzaniu aktywami i pomagające przedsiębiorcom w pozyskiwaniu finansowania z rynków finansowych, banki spółdzielcze oraz banki specjalistyczne. Oprócz tego w Polsce działają spółdzielcze kasy oszczędnościowo- -kredytowe, fundusze emerytalne, do których regularnie wpłacane są składki na poczet przyszłych emerytur, fundusze inwestycyjne, które ułatwiają wspólne inwestowanie. Działalność ubezpieczeniową prowadzą zakłady ubezpieczeń – umożliwiają one zakup polis ubezpieczeniowych od ewentualnego ryzyka w różnych obszarach (np. ubezpieczenia majątkowe, od nieszczęśliwych wypadków, na życie). W zamian za opłacane składki ubezpieczeniowe instytucje te zobowiązują się do odpowiednich świadczeń w razie wystąpienia zdarzeń losowych objętych polisą. Poza tym funkcjonują też firmy maklerskie oraz Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Od 1991 roku działają też dwie izby gospodarcze zrzeszające banki. Związek Banków Polskich oraz Krajowy Związek Banków Spółdzielczych. Jak zapisano w statucie ZBP, jego misją jest „działanie na rzecz tworzenia warunków zrównoważonego rozwoju polskiego sektora bankowego, wspierania przez banki wzrostu gospodarczego kraju oraz jednolitego europejskiego rynku usług finansowych i wzmacniania roli polskich banków”.
Bezpieczeństwo systemu
Wraz ze zmianami, jakie nastąpiły po 1989 roku, pojawiła się też konieczność wzmocnienia bezpieczeństwa funkcjonowania systemu finansowego. Szczególnie uwidocznił to kryzys z początku lat dziewięćdziesiątych, który przyniósł falę upadłości banków, do czego przyczyniły się problemy przedsiębiorstw. Zaprzestanie dotowania przedsiębiorstw państwowych spowodowało bowiem problemy firm z obsługą kredytów. Zagrożone lub stracone należności w portfelach banków – jak czytamy w opracowaniu NBP pt. „System bankowy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych” – sięgnęły wówczas ponad 35 proc. całkowitej kwoty udostępnionych środków. Utrzymujące się problemy przedsiębiorstw niefinansowych oraz banków zmusiły decydentów do podjęcia działań zaradczych. Wprowadzono zmiany prawne zarówno w zakresie restrukturyzacji przedsiębiorstw, jak również kształtu sieci bezpieczeństwa finansowego. W 1993 roku przyjęto ustawę o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków, która dała bankom nowe możliwości prawne. Mogły one przeprowadzać bankowe postępowanie ugodowe, sprzedać wierzytelności bankowe, dzięki czemu możliwa była restrukturyzacja zadłużenia.
Powołano też Bankowy Fundusz Gwarancyjny, który miał za zadanie zagwarantowanie klientom wypłaty ich depozytów w przypadku upadłości banku. Depozyty do wysokości określonej ustawą są gwarantowane dzięki obowiązkowym opłatom na system gwarantowania depozytów. BFG gwarantuje i prowadzi procedurę przymusowej restrukturyzacji banku, która polega na restrukturyzacji lub uporządkowanej likwidacji banku przy ograniczeniu zaangażowania środków publicznych. Ostatnie lata przyniosły nasilenie nadzoru w systemie finansowym. Na mocy ustawy z dnia 21 lipca 2006 o nadzorze nad rynkiem finansowym powołano Komisję Nadzoru Finansowego, która kontroluje, czy banki działają zgodnie z przepisami prawa i czy nie podejmują zbyt dużego ryzyka. Pojawił się też tzw. pożyczkodawca ostatniej instancji (LOLR) – jest to instytucja systemu finansowego, która działa jako dostawca płynności dla podmiotów niebędących w stanie uzyskać jej na wystarczającym poziomie na rynku pożyczek międzybankowych, a inne urządzenia lub źródła zostały wyczerpane. Jest to w rzeczywistości rządowa gwarancja płynności dla instytucji finansowych. Od początku XX wieku większość banków centralnych jest dostawcami pożyczek ostatniej instancji, a ich funkcje zwykle obejmują również zapewnienie płynności na rynku finansowym w ogóle. Celem jest zapobieganie zakłóceniom gospodarczym spowodowanym paniką finansową. Przed trzema laty powołano Komitet Stabilności Finansowej, który pełni funkcję organu nadzoru makroostrożnościowego w Polsce i prowadzi zarządzanie kryzysowe – wtedy przewodniczy mu minister finansów. Reprezentowane są w nim: Narodowy Bank Polski, Ministerstwo Finansów, Komisja Nadzoru Finansowego i Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Pracom Komitetu przewodniczy Prezes NBP. Do jego zadań należy identyfikacja, ocena i monitorowanie ryzyka systemowego oraz działania, które ograniczą to ryzyko.
Europejski Bank Centralny
Od momentu wejścia Polski do unijnej wspólnoty NBP stał się członkiem Europejskiego Systemu Banków Centralnych, który obejmuje banki centralne wszystkich państw członkowskich UE oraz Europejski Bank Centralny. EBC został powołany w czerwcu 1998 roku w wyniku przekształcenia z Europejskiego Instytutu Walutowego. Zadania Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Eurosystemu są określone w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, a wyszczególnione w Statucie Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Eurosystem tworzą EBC i banki centralne tych państw członkowskich UE, których walutą jest euro, natomiast ESBC obejmuje EBC i banki centralne wszystkich państw członkowskich UE. Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych jest utrzymanie stabilności cen. W traktacie zapisano też, że „bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne polityki gospodarcze w Unii, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Unii ustanowionych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej”. Należą do nich: trwały rozwój Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy i stabilność cen, oraz społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności, zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego. Do podstawowych zadań wykonywanych przez Eurosystem należą: wyznaczanie i realizacja polityki pieniężnej strefy euro, prowadzenie operacji walutowych, utrzymywanie oficjalnych rezerw walutowych państw strefy euro i zarządzanie tymi rezerwami (zarządzanie portfelem), wspieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych.
Po przeczytaniu artykułu prosimy o wypełnienie ankiety na https://niezalezna.pl/ankieta/ankieta5.php
Źródło: niezalezna.pl
