To drzewo truje i... leczy! Co o nim wiemy?
Cis to gatunek wiecznie zielonego iglastego drzewa lub dużego krzewu z rodziny cisowatych. Występuje naturalnie w Europie, w Azji zachodniej (sięgając aż po Iran) oraz w północnej Afryce. Jest to roślina wolno rosnąca, długowieczna (osiąga ponad tysiąc lat).
W Polsce rośnie cis pospolity jest krzewem lub drzewem pozbawionym żywicy. Zimozielone drzewo, dorasta do wysokości zwykle 15 m (maksymalnie do 28 m), krzew do wysokości do 3–4 m.
Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, także ich mieszańce, wyróżnia się setki odmian uprawnych. Drewno jest ciężkie, twarde, o kolorze czerwonobrunatnym i z tych względów poszukiwane jako surowiec snycerski i meblarski.
Po okresie ograniczania zasobów związanych z nadmierną eksploatacją i niszczeniem siedlisk, obecnie gatunek jest w ekspansji. Jest wszechstronnie wykorzystywany – jako roślina ozdobna, lecznicza i dostarczająca wartościowego drewna.
Kwitnie w okresie od marca do kwietnia. Nasiona dojrzewają od sierpnia do września, są rozsiewane przez ptaki. Cis jest gatunkiem wyjątkowo wolno rosnącym. Tylko początkowo rośnie w tempie do 15 cm na rok. Później, w miarę osiągania wysokości typowej dla danego siedliska, przyrost na wysokość praktycznie ustaje. Podobnie wolno rośnie "wszerz": obwód pnia zwiększa się od dziesiątych części milimetra do maksymalnie 3 mm rocznie.
Okazałym i starym cisom tradycyjnie przypisywano wiek sięgający ponad tysiąc lat.
Najstarszym cisem w Polsce jest cis w Henrykowie Lubańskim w województwie dolnośląskim, jego wiek ocenia się na około 1300 lat. Blisko 800-letni cis rośnie w Bystrzycy (gm. Wleń), drzewo mierzy w obwodzie ponad 382 cm. Do najstarszych polskich drzew należą także cisy rosnące na terenie wsi Harbutowice. Wiek starszego okazu szacuje się na blisko 700 lat. Inne stare cisy w Polsce znajdują się w Wałbrzychu, Mogilnie, Gałkach.
Jest to roślina trująca. We wszystkich częściach rośliny, oprócz osnówki otaczającej nasiono, znajdują się duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyny (w liściach jest jej do 2%, w nasionach ok. 0,16%), poza tym efedryny. Taksyna działa toksycznie na serce, poza tym układ pokarmowy, układ nerwowy i nerki. Powoduje u człowieka i innych ssaków najpierw pobudzenie, a następnie porażenie. Praca serca początkowo przyśpiesza, a następnie zwalnia, spada ciśnienie tętnicze, postępuje atonia i ostatecznie serce zatrzymuje się w rozkurczu. Błona śluzowa układu pokarmowego jest silnie drażniona, czego wynikiem jest silny stan zapalny i biegunka. Porażany jest ośrodek oddechowy układu nerwowego, uszkadzane są nerki i pobudzana jest macica, działając w efekcie poronnie. Efekt poronny jest jednak słabszy niż oddziaływanie na serce i układ nerwowy, dlatego wykorzystanie cisa jako środka poronnego powoduje szybszy zgon niż poronienie.
Do zatruć u ludzi dochodzi najczęściej w przypadku spożywania odwaru z liści w celach poronnych i po spożyciu przez dzieci nasion otoczonych apetycznie wyglądającymi osnówkami. Czerwone osnówki są jadalne i mają słodki smak. Znajdujące się w nich nasiona są trujące. Rzadko roślina wykorzystywana jest w celach samobójczych, czasem zatrucia są skutkiem przypadkowego żucia gałązek.
Początkowymi objawami zatrucia są wymioty, silne bóle brzucha, biegunka i ślinotok. Następnie następują zawroty głowy, odurzenie, oddech się spłyca, spada ciśnienie krwi – twarz blednie, wargi sinieją i następuje utrata przytomności. Zgon następuje w stanie śpiączki, poprzedzony drgawkami w różnym okresie od pół godziny do 24 godzin po spożyciu toksyny. Za dawkę śmiertelną uważane jest w przypadku człowieka 50–100 g igieł. Wśród innych zwierząt taksyna działa silnie toksycznie także na konie.
Cis pospolity najlepiej rośnie na glebach o odczynie od umiarkowanie kwaśnego do zasadowego. Preferuje stanowiska w cieniu. Najczęściej rośnie - pojedynczo lub grupowo - jako domieszka w podszyciu lasów liściastych lub mieszanych z udziałem buka, jodły, świerku, dębu, grabu i lipy.
Cis dostarcza pokarmu 24 gatunkom ptaków (m.in. kowalik, rudzik) i 8 gatunkom ssaków (m.in. sarna, wiewiórka, zając).
Jest gatunkiem najwcześniej objętym ochroną w Polsce, bowiem chroniony jest od 1423 roku. Ochrona została wówczas ustanowiona na mocy statutu warckiego, wydanego przez króla Władysława Jagiełłę, który chciał ograniczyć eksport drewna cisowego, będącego surowcem do wyrobu bardzo dobrej jakości łuków i kusz, do Anglii, Niderlandów i państwa zakonnego. Ograniczenie wprowadzono z obawy o całkowite wyginięcie cisu pospolitego.
Współcześnie roślina podlega ochronie w Polsce nieprzerwanie od 1946 roku.
W 2006 r. dyrektor generalny Lasów Państwowych wydał zarządzenie o przystąpieniu do wdrażania "Programu ochrony i restytucji cisa pospolitego w Polsce". Powstało ok. 180 ha upraw cisowych, obejmujących ok. 400 tys. szt. sadzonek. Powstały plantacje nasienne i inne formy hodowlane, mające na celu zachowanie zasobów cisa w obliczu jego zamierania na dotychczasowych stanowiskach, w tym w rezerwatach. Jednocześnie Leśny Bank Genów w Kostrzycy otrzymał zlecenie inwentaryzacji stanowisk gatunku. Według raportu z tej inwentaryzacji w grudniu 2011 r. w Polsce rosło 52,3 tys. cisów.
Cis był ceniony jako źródło cennego drewna. Drewno jest twarde i trwałe, wąskosłoiste, z wąskim, żółtym bielem i ciemnobrunatną twardzielą. Jest najbardziej zbite, najbardziej sprężyste i najtrudniej łupiące się ze wszystkich europejskich gatunków drewna. Nie posiada kanalików żywicznych. Drewno cisa od najdawniejszych czasów było stosowane do wyrobu broni. Ze względu na dużą giętkość i wytrzymałość, w średniowieczu z drewna cisu wykonywane były łuki i kusze. Najstarszym przedmiotem z drewna cisowego jest włócznia, licząca ok. 45 tys. lat. Cis wykorzystywany był również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym.
Cis jest często sadzony w ogrodach i parkach. Jest stosunkowo odporny na zanieczyszczenia powietrza. Spotyka się przy tym wiele odmian uprawnych o zróżnicowanym pokroju, wzroście i ubarwieniu (od ciemnej zieleni igieł po złoty).
Z cisu izolowane są substancje, z których produkuje się lek przeciwnowotworowy docetaksel używany najczęściej w leczeniu raka piersi, płuc, prostaty, żołądka i nowotworów głowy i szyi.
Źródło: niezalezna.pl
