prof. Tomasz Panfil

„Nigdy w dziejach odrębne narody nie zawarły trwalszego ślubu przy mniejszym zastosowaniu nacisku. Stało się wedle życzenia setek tysięcy, z ujmą tylko dla garści uprzywilejowanych i dla ich pychy […] wystarczy tu stwierdzić, że unia lubelska, doniosłością równa kalmarskiej, przewyższy swą trwałością wszystkie nowożytne związki państw Europy lądowej, nie obróci się w niczyj ucisk ani wyzysk, bo też leżąca w jej podłożu miłość przetrwa do grobowej państwa jagiellońskiego deski”. Taką piękną opinię wystawił – unii realnej polsko-litewskiej zawartej w Lublinie w 1569 roku – wybitny historyk Władysław Konopczyński.

„Tak wysoko rozwinął swe męstwo, że dorównywał chwałą wojenną nie tylko wszystkim naszym wodzom, ale i obcym, owym starożytnym Scypionom, Mariuszom i Maksymom. Zwykł był zawsze dopuszczać do narad, gdy była mowa o sprawach wojny, czytających rotmistrzów i pułkowników, zwłaszcza tych, którzy mieli pewną znajomość historii” – pisał o hetmanie Janie Tarnowskim jeden z pierwszych polskich biografistów, kanonik krakowski Szymon Starowolski.

Na wieść o tym, że lud Wilna, a potem Warszawy, wiesza arystokratów, zgroza ogarnęła europejskie dwory. Oto w 1794 roku sprawdzał się trwający już prawie pięć lat koszmar monarchów i warstw panujących: rewolucyjna zaraza rozlała się z Francji na inne państwa. Nie chciano dostrzec podstawowej różnicy: ślepa furia Francuzów kierowała się pod dowolnym pretekstem przeciwko wszystkim. Sprawiedliwy gniew Polaków wymierzony był w konkretnych ludzi mających na sumieniu najgorsze zbrodnie: sprzedawanie wartości za moskiewskie i pruskie złoto, zdradę państwa, Ojczyzny i Narodu.

Henryk Sienkiewicz pisząc „Trylogię” kierował się przede wszystkim chęcią pokrzepienia polskich serc znękanych trwającą już od stu lat niewolą. Ukazując przeszłą chwałę i wielkość, nie omieszkał wytykać rodakom wad narodowych. Jedną z nich było uparte trzymanie się starych i przestarzałych rozwiązań. Krytykę konserwatyzmu, ślepego na pożytki postępu włożył Sienkiewicz w usta Pana Wołodyjowskiego, który patrząc z uznaniem na szwedzki ufortyfikowany obóz rzekł do Zagłoby: „Siła książek w cudzoziemskim wojsku człek musi zjeść, siła rzymskich autorów przewertować, nim oficerem znaczniejszym zostanie, u nas zaś nic to. Po staremu jazda w dym kupą chodzi i szablami goli, a jak zrazu nie wygoli, to ją wygolą… — Gadaj zdrów, panie Michale! a któraż nacja tyle znamienitych wiktoryj odniosła? — Bo i inni dawniej tak samo wojowali, nie mając zaś tego impetu, musieli przegrywać; ale teraz zmądrzeli i patrz waćpan, co się dzieje”.