Marie-Antoinette Lix– bohaterka Francji i Polski
Marie-Antoinette urodziła się w Colmar, w Alzacji jako najmłodsza z czworga rodzeństwa. Dzieci wcześniej straciły matkę i były wychowywane przez ojca, byłego grenadiera konnego gwardii cesarskiej, który jak na tamte czasy był niezwykłym oryginałem. Przede wszystkim nauczył córki jazdy konnej, szermierki i strzelania. Marie-Antoinette wysłana została też do szkoły Sióstr Opatrzności Bożej w alzackim Ribeauvillé. Kiedy miała kilkanaście lat wyjechała do Polski, gdzie podjęła pracę jako nauczycielka domowa i guwernantka. Kiedy wybuchło Powstanie Styczniowe ruszyła do walki pod pseudonimem Michel le Sombre – Michał Ponury.
Marie-Antoinette była sanitariuszką, opiekowała się rannymi, a także została kurierem powstańczym. Walczyła w Małopolsce i na Kielecczyźnie. W 1906 roku na łamach francuskiego czasopisma „Revue des Deux Mondes” ukazał się artykuł oparty na jej pamiętnikach, które, jak pisze na portalu polonika.pl Monika Mazanek-Wilczyńska były pełne „dramaturgii i zwrotów akcji przywodzych na myśl powieści Aleksandra Dumasa ojca”. Jednak badacze podkreślają, że nie zgadza się wiele faktów, dat oraz wątków podanych przez Francuzkę, choć można znaleźć pewne tropy sugerujące zaangażowanie dziewczyny w powstaniu i kontakty z oddziałami Konrada Antoniego Błaszczyńskiego „Bończy” (1835‒1863) oraz Zygmunta Chmieleńskiego (1833‒1863). Podobno została schwytana przez Rosjan, ale uniknęła więzienia i Syberii z uwagi na francuski paszport.
Jak możemy przeczytać na stronach Instytutu Polonika lepiej udokumentowane są koleje losu Marie-Antoinette Lix po powrocie do Francji w 1865 roku. Ukończyła kurs pielęgniarstwa, zaangażowała się w walkę z epidemią cholery, a 1869 roku otrzymała stanowisko poczmistrza w miasteczku Lamarche.Po wybuchu wojny francusko-pruskiej Lix znów stanęła do walki, choć ze względu na płeć, nie przyjęto jej do wojska. Służyła w randze porucznika w nieregularnych formacjach strzeleckich w ochotniczej Armii Wogezów dowodzonej przez… Giuseppe Garibaldiego. Wyróżniła się podczas bitwy pod Nompatelize, kierowała obroną La Salle i Saint-Rémy. Podobno nie cofnęła się ani na krok dopóki nie zabrakło amunicji.
W 1872 roku w uznaniu zasług Marie-Antoinette Lix w obronie Francji, stowarzyszenie kobiet alzackich ofiarowało jej honorową, srebrną szpadę. Można ją oglądać w Muzeum Armii (Musée de l’Armée) w Paryżu. Po zakończeniu walk wróciła do pracy poczmistrza, a od 1880 roku zamieszkała w Paryżu i zaczęła pisać powieści pod pseudonimem Tony Lix. Jest autorką opowiadań i czterech powieści patriotyczno-religijnych (Tout pour la patrie, Les neveux de la chanoinesse, Jeunes brutions et vieux grognards, À Paris et en province). Zmarła w 1909 roku w przytułku w Saint-Nicolas-de-Port.
Pochowano ją w skromnym grobie na tamtejszym cmentarzu. Napis na płycie nagrobnej głosi: „Antoinette Lix. 1839-1909. Pro Deo et Patria. De profundis”, a z tyłu na murze cmentarnym znajdują się dwie tablice. Pierwsza przypomina o udziale Lix w Powstaniu Styczniowym i została ufundowana w stulecie zrywu w 1963 roku przez żołnierzy Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej we Francji. Napisano na płycie: „bohaterce francuskiej powstania polskiego roku 1863”. Żołnierze Kompanii co roku spotykali się przy grobie Marie-Antoinette Lix. Grób odwiedzili też gem. Władysław Anders i gen. Stanisław Kopański. W 2023 roku władze lokalne ufundowały jeszcze jedną, żeliwną tablicę upamiętniającą udział Marie-Antoinette w wojnie francusko-pruskiej 1870‒1871.
Źródło: polonika.pl; Musée de l'Armée
