Czosnek niedźwiedzi – roślina o cennych właściwościach
Czosnek niedźwiedzi – gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. W Polsce częsty na południu, rzadszy na północy. Wykorzystywany jako roślina jadalna, lecznicza i ozdobna. Właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego. Jadalne są wszystkie części rośliny. Młode liście są delikatne i mają lekko czosnkowy, łagodny smak.
Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural i Kaukaz, w Europie jest też uprawiany. W Polsce spotykany jest na całym terenie, głównie jednak w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległych wyżynach, gdzie jest dość pospolity. Na niżu występuje na bardzo rozproszonych stanowiskach, zwłaszcza rzadki jest w obszarze od Ziemi lubuskiej, przez Wielkopolskę, Mazowsze po Podlasie. Rośnie nieco częściej w obrębie pojezierzy pomorskich i mazurskich.
Rośnie zwykle w wilgotnych i cienistych lasach liściastych, poza lasami zdarza się w obszarach o wysokich i regularnych opadach. Preferuje gleby przepuszczalne, próchniczne, świeże, gliniasto-piaszczyste i gliniaste, zarówno zasobne w wapń, jak i ubogie w jego związki. Nie rośnie na glebach piaszczystych, ubogich i w miejscach, w których stoi woda. Często zasiedla stoki wzniesień i dolin ze względu na łatwe odprowadzanie z nich wody. W warunkach bardzo silnego zacienienia rośliny rosną słabiej i nie zakwitają. Silne nasłonecznienie i susza z kolei powodują ich szybkie więdnięcie.
To roślina o cennych właściwościach na wirusy i bakterie, na serce, a także na piękną skórę, włosy i paznokcie. Z młodych liści można zrobić pesto, dodać do zupy, białego sera, można też ususzyć i stosować jako przyprawę. Oczywiście do wszystkiego. Trzeba jednak pamiętać, że zbieramy tylko młode listki rośliny, zanim zakwitnie.
Roślina osiąga wysokość 20–50 cm. Rośnie w płatach, czasami tworzy duże, zwarte łany. U silnie rosnących roślin powstają czasem w ciągu sezonu dwie cebule z nabrzmiałych ogonków dwóch górnych liści. Młoda cebula na początku roku jest gładka, z nielicznymi włóknami u nasady. Rozwój potomnej cebuli powoduje zamianę starej w postrzępioną masę włóknistą, co następuje w czasie kwitnienia. W dolnej części cebuli spichrzowa część ogonka liściowego otacza bardzo skrócony pęd.
Pierwszy liść rozwija się po przeciwnej stronie pędu w stosunku do szypuły kwiatostanowej wyrastającej w poprzednim sezonie wegetacyjnym. Tworzy niewielką, bezbarwną pochwę, chroniącą kolejne liście podczas ich wzrostu przez glebę. Z jego kąta wyrasta też pęd kwiatostanowy.
Liście asymilacyjne są odziomkowe, zazwyczaj dwa, czasem trzy lub jeden. Kwiaty zebrane po 3 do 30 (najczęściej 13–24) w płaskokulisty, dość luźny baldach pozorny na szczycie głąbika. Przed rozwinięciem kwiatostan osłonięty jest błoniastą okrywą złożoną z 2–3 podłużnie jajowatych, cienkich, białych listków, które opadają zaraz po przekwitnieniu. Kwiaty na szypułkach długości 10–15 mm, białe o średnicy ok. 2 cm. Pręcików jest 6, słupek z trójkomorową zalążnią i miodnikami w środkowej części, występującymi wzdłuż przegród. Wydzielany przez nie nektar gromadzi się u nasady pręcików. Owoc to pękająca torebka, składająca się zwykle z trzech kulistawych komór, w każdej znajduje się jedno lub dwa nasiona. Nasiona są kulistawe, o średnicy 2–3 mm, czarne.
Wzrost korzeni jest najbardziej intensywny jesienią i na początku wiosny. Nowe liście pojawiają się nad ziemią między końcem lutego a początkiem kwietnia (w zależności od warunków klimatycznych). Dzięki temu roślina korzystać może z dostatecznej ilości światła wobec braku listowia w warstwie koron drzew. Z kolei późną wiosną rozwijające się liście drzew chronią czosnek przed nadmiernym nasłonecznieniem i zapewniają odpowiednie warunki wilgotnościowe na dnie lasu.
Kwitnąć zaczynają rośliny w wieku 3 lub 4–5 lat. Później kwitnienie i owocowanie jest już coroczne, o ile warunki siedliskowe na to pozwalają. Maksymalny czas życia poszczególnych roślin wynosi 8–10 lat.
Czosnek niedźwiedzi rośnie w dużych zagęszczeniach, często na rozległych powierzchniach. Na 1 m2 w obrębie stanowiska naliczono ponad 1900 małych roślin, 331 średnich i 63 duże. Na 1 m2 przy 156 owocujących baldachach zarejestrowano powstanie ponad 9 tys. nasion, a maksymalnie udokumentowano wytwarzanie 10 tys. nasion przez rośliny rosnące na 1 m2. Średnio na jednym ze stanowisk powstawały 2692 nasiona na 1 m2.
Czosnek niedźwiedzi kwitnie od kwietnia do czerwca, najintensywniej w maju. Kwiaty zapylane są przez trzmiele i muchy. Jednak gdy nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, co zdarza się prawdopodobnie często, następuje samozapylenie – niezapylony słupek wygina się dotykając pręcików. Dzięki temu dochodzi do zapłodnienia i wytworzenia nasion również wtedy, gdy kwiatów nie odwiedziły owady.
Owoce i nasiona dojrzewają w czerwcu i lipcu, nieco później u roślin rosnących na wystawie północnej, albo w latach chłodniejszych. Wraz z nadejściem lata nadziemne części roślin w krótkim czasie więdną i obumierają. Nasiona w większości spadają w bezpośrednim sąsiedztwie rośliny macierzystej. W łupinie nasiennej mają zgromadzony tłuszcz tworzący elajosom. Większość nasion kiełkuje w pobliżu rośliny macierzystej, gatunek ma specyficznie chaotyczny, płatowy typ rozmieszczenia. Nasiona bywają także transportowane przez wodę, co może odgrywać istotną rolę w lasach zalewowych. Roślina rozmnaża się głównie przez nasiona. Tylko u silnie rosnących roślin, u których w jednym sezonie rozwijają się trzy liście – powstać mogą dwie cebule potomne.
Cała roślina wydziela silny, charakterystyczny czosnkowy zapach. Ziele zawiera do 0,007% olejku eterycznego zwanego ursaliną, którego składniki – siarczki i wielosiarczki alkilowe – odpowiadają za specyficzny aromat. Gatunek należy do grupy czosnków, w których głównymi związkami tej grupy są alliina i methiina (metylo-alliina). Poza tym olejek zawiera m.in. wielosiarczki dwuwinylowe i tiole. Skład chemiczny olejku jest bardzo zmienny w zależności od miejsca i czasu zbioru. Olejek wydzielany przez rośliny rosnące w naturze zawiera tak wiele związków siarki, że to właśnie nad czosnkiem niedźwiedzim zarejestrowano największą emisję tego pierwiastka spośród wszystkich roślin. Przynajmniej dla części ssaków jest to roślina trująca. Do bardzo wrażliwych na zatrucia tym gatunkiem należą psy.
W sklepach ogrodniczych są dostępne sadzonki czosnku niedźwiedziego, które można wsadzić na działce czy w ogródku.
Do 2014 r. czosnek niedźwiedzi objęty był ochroną ścisłą. Obecnie jest pod ochroną częściową, co oznacza, że możesz go zbierać tylko w województwie śląskim, podkarpackim lub małopolskim, ale pod warunkiem, że masz odpowiednie zezwolenie z RDOŚ. Czyli praktycznie dla zwykłego turysty oznacza to, że nadal jest to roślina chroniona.
Źródło: niezalezna.pl
