Przyroda na wyciągnięcie ręki: Co wiesz o... szczygle?
Szczygieł to gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych. Szczygieł od dawna był hodowany z powodu ładnego wyglądu i śpiewu, wzmianki o hodowli tego gatunku pochodzą już ze starożytności. W Polsce, według danych z 2012 roku, gatunek liczny, o nierównomiernym zagęszczeniu na terenie kraju (średnio 2,45 pary/km2, maksymalnie 10 par/km2). Jego liczebność w Polsce w ostatnich latach silnie się zmniejsza.
Zamieszkuje Europę od atlantyckich wysp i zachodniej Europy do środkowej Azji na wschodzie oraz większość Azji Mniejszej i Afryki północnej. W Europie od lat 80. XX wielkość populacji rosła, obecnie liczebność gatunku jest stabilna lub ma tendencję wzrostową.
Najbardziej charakterystyczną cechą dorosłego szczygła jest karminowoczerwona „twarz” (maska), kontrastująca z czarnym wierzchem głowy i pręgą za uszami (zausznicami) oraz z białymi policzkami. Upierzenie na grzbiecie kasztanowobrązowe. Boki głowy (policzki), podgardle, pierś biała z niewyraźną brązową przepaską, brzuch i kuper białe.
W czasie lotu szczygły od innych gatunków ptaków można odróżnić po ubarwieniu skrzydeł, głowy i ogona. Nie jest to ptak bardzo płochliwy. Często można go zobaczyć jak przelatuje z miejsca na miejsce, zatrzymując się na różnych drzewach, krzewach i roślinach zielnych. Szczygieł lata szybko i falistym torem.
Obie płci są podobnej wielkości. Różnica w ubarwieniu jest trudna do zauważenia w terenie.
Obecnie, z powodu objęcia ochroną gatunkową, możliwości hodowli są ograniczone do ptaków pochodzących z niewoli, o udokumentowanym pochodzeniu. W niewoli uzyskano szereg odmian barwnych tego gatunku, zwykle o upierzeniu jaśniejszym od formy dzikiej. Szczygieł może się krzyżować z innymi pokrewnymi gatunkami, np. czyżem, dzwońcem, gilem. Wiele z takich krzyżówek uzyskiwano sztucznie, u ptaków w hodowli, jednak obserwowano również hybrydy w warunkach naturalnych. Zależnie od gatunku, różna jest przeżywalność oraz płodność powstałych mieszańców.
Samiec śpiewa świergotliwie na wzniesionych stanowiskach dość przyjemną dla ludzkiego ucha melodię – miękkie, kilkakrotnie powtarzane wabiące tony, które przeplatają trele i świergot. Jednocześnie zwykle wykonuje żwawe ruchy całym ciałem. W powietrzu ptaki przywołują się charakterystycznym wabieniem „didlit szczyglik szczygelit” lub „cit wit”.
Najstarszy obrączkowany szczygieł dożył 14 lat, jednak średnia długość życia na wolności jest o wiele mniejsza – 2 lata. W niewoli ptaki te mogą osiągać wiek ponad 15 lat (rekordowo nawet 25 lat).
Unika zwartych kompleksów leśnych. Lęgnie się na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych, może zamieszkiwać sady, polany, aleje, kępy drzew, nadrzeczne łęgi i ogrody. Najchętniej zasiedla tereny uprawne, gdzie pola i sady przeplatają się z zadrzewieniami śródpolnymi. Poza sezonem lęgowym żeruje jednak na terenach otwartych, gdzie może znaleźć rośliny produkujące nasiona.
Śpiewanie zaczynają, w zależności od pogody, w lutym lub marcu. Samce zaczynają śpiewać, kiedy ptaki są jeszcze skupione w stada. Później w sezonie tworzą monogamiczne pary, które nie bronią jednak zbyt wytrwale swego terytorium, i mogą gnieździć się w bliskim sąsiedztwie innych par własnego gatunku, a nawet tworzyć luźne kolonie składające się z kilku par. Szczygieł jest jednym z gatunków, u których obserwowane jest rytualne karmienie partnerki przez samca, uważane za element zalotów i utrzymania więzi między partnerami.
Gniazdo jest budowane w koronie drzewa lub wysokiego krzewu (np. jałowca, tui), zwykle na wysokości powyżej 4 m. Jest misternie uwite z gałązek, traw, mchu, korzonków spojonych pajęczynami i wysłane puchem oraz włosiem. Ma kształt grubościennej czarki. Ptaki dobrze je ukrywają. Budową gniazda zajmuje się samica.
W Polsce szczygły wyprowadzają 2 lęgi w roku, od maja do czerwca-lipca. Składanych jest 4–5 różnobiegunowych niebieskawych jaj, o wyraźnie zaostrzonym wąskim biegunie. Występuje na nich brązowawe nakrapianie, liczniejsze na tępym końcu. Pierwsze jajo jest składane w ciągu 1–2 dni od zakończenia budowy gniazda.
Tylko samica wysiaduje jaja przez okres 12–13 dni. W tym czasie samiec ją karmi. Obserwowano, że po wykluciu piskląt samica zjada skorupki jaj. Pisklęta na początku karmione są owadami, później również nasionami. Wylatują z gniazda po kilkunastu dniach karmienia, po czym są jeszcze, jako podloty, dokarmiane poza gniazdem.
Szczygły są ptakami stadnymi, nawet w okresie lęgowym bronią tylko najbliższego otoczenia gniazda, a w okresie pozalęgowym zbierają się w duże stada, których członkowie wspólnie żerują. W okresie zimowym bywają gośćmi przy karmnikach.
W starożytności opisywano zdolności do uczenia się sztuczek u trzymanych w niewoli przedstawicieli tego gatunku. W Holandii szczygły były do tego stopnia znane ze sztuczki polegającej na zaczerpywaniu wody małym wiaderkiem, że wzięła się od tego ich nazwa w języku holenderskim.
Żywią się głównie nasionami chwastów, ale również wiosną i latem drobnymi owadami (mszyce, drobne chrząszcze, gąsienice i dwuskrzydłe) i nasionami drzew. Zaobserwowano, że ptak zjada nasiona przynajmniej 152 gatunków roślin, a wiosną również pąki drzew.
W atlasach i przewodnikach szczygły przedstawia się najczęściej na oście lub łopianie, ponieważ ich ulubionym i podstawowym pokarmem są ich dojrzałe nasiona. Sama nazwa łacińska wywodzi się od carduus, co oznacza oset. Żywią się jednak również drobnonasiennymi chwastami takimi jak u mniszków i cykorii.
Przeważnie je prosto z rośliny. Zawisa przy tym na niej w akrobatycznych pozach. Ciekawym aspektem jest specjalizacja pokarmowa u obu płci. Samiec ma trochę dłuższy dziób i dlatego wybiera nasiona, które położone są głębiej w koszyczkach ostu. Natomiast samica zadowala się zwykle nasionami rosnącymi na jego powierzchni. Dzięki temu partnerzy, ale i osobniki różnych płci nie będące związane ze sobą, nie konkurują wzajemnie o pokarm.
Od jesieni i zimą szczygły można zobaczyć w trakcie koczowania na ugorach, odłogach, terenach przeznaczonych pod zabudowę, na obszarach porośniętych roślinnością ruderalną lub na niezaoranych polach (zwłaszcza pojawiają się tam, gdzie rośnie oset i łopian). Pokarmu poszukują wtedy skupione w stadach z innymi ziarnojadami. Gdy w danym miejscu zabraknie pokarmu, przenoszą się gdzie indziej, choć nie mają wybranego kierunku przenosin.
Szczygły, podobnie jak inne drobne ptaki, mogą padać łupem drapieżników takich jak puszczyk, sóweczka, uszatka. W badaniach składu pokarmowego tych ptaków wykazuje się szczygły jako sporadyczne ofiary, nie stanowiące dużej proporcji spośród wszystkich ofiar.
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Szczygieł był portretowany na obrazach, np. na obrazie „Szczygieł” Fabritiusa. Obraz ten jest elementem powieści Donny Tart o tym samym tytule, za którą autorka otrzymała nagrodę Pulitzera. Inne obrazy, w których szczygieł jest ważnym elementem, to na przykład „Madonna ze szczygłem” Santiego, obraz Giambattisty Tiepolo pod tym samym tytułem, „Madonna z Dzieciątkiem” Vittore Crivellego, „Madonna z Dzieciątkiem” Carlo Crivellego. Ptak przedstawiony na cudownym obrazie Matki Bożej w Dębem również jest uznawany za szczygła. W chrześcijaństwie szczygieł bywa przedstawiany w związku z męką Jezusa. Wiąże się to z jego preferencjami pokarmowymi w kierunku ostów, których kolce są w symbolice z kolei związane z koroną cierniową.
W Polsce Szczygieł to jedno z popularnych nazwisk (w 2017 nosiło je około 5 tysięcy osób).
Źródło: niezalezna.pl
