Nieznanemu – Rodacy

Ekspozycja przedstawia, jak po I wojnie światowej narodziła się potrzeba upamiętnienia bezimiennych żołnierzy. W 1920 roku Francja złożyła pod Łukiem Triumfalnym prochy anonimowego żołnierza spod Verdun, a za jej przykładem poszły kolejne państwa, w tym odrodzona Rzeczpospolita.

W Polsce idea Grobu Nieznanego Żołnierza zyskała wyjątkowy wymiar. Zrodziła się z inicjatywy społecznej – była wyrazem narodowej jedności i wdzięczności wobec tych, którzy oddali życie w walkach o niepodległość. Choć prace nad powstaniem centralnego Grobu w Warszawie trwały długo, w całym kraju rozkwitł spontaniczny ruch upamiętnień. Od Kresów po Pomorze, od Tatr po Wielkopolskę, mieszkańcy miast i wsi własnym sumptem fundowali tablice i płyty ku czci Nieznanego Żołnierza.

Rok 1925 stał się czasem narodowego zrywu pamięci – w całej Polsce powstało co najmniej 71 lokalnych płyt i symbolicznych mogił oddających cześć swoim bezimiennym bohaterom. Zwieńczeniem tych działań była uroczysta ceremonia pogrzebowa 2 listopada 1925 roku w Warszawie, podczas której w symbolicznej mogile pod arkadami Pałacu Saskiego złożono szczątki nieznanego żołnierza z Cmentarza Obrońców Lwowa.

Decyzję o budowie monumentu podjęto już w styczniu. Wykonanie projektu powierzono rzeźbiarzowi Stanisławowi Ostrowskiemu. 4 kwietnia 1925 r. w Ministerstwie Spraw Wojskowych przygotowano losowanie pola bitwy, z którego zostaną ekshumowane szczątki polskiego żołnierza. Skupiono się głównie na bitwach wojny polsko-bolszewickiej, ale na liście była także obrona Lwowa z 1918 r. I to właśnie na nią padł wybór.

Pierwszy na świecie Grób Nieznanego Żołnierza powstał w Paryżu w 1920 r. W Polsce, wzorem francuskich sojuszników, działania podjęto już rok później. W tym celu powołano 30 listopada 1923 r. Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Jednak po krótkim czasie prace ustały. I prawdopodobnie dlatego, rankiem 2 grudnia 1924 r., przed pomnikiem ks. Józefa Poniatowskiego na placu Saskim znaleziono płytę z piaskowca z napisem „Tu spoczywają zwłoki nieznanego żołnierza poległego za ojczyznę”. Ta oddolna inicjatywa zmotywowała oficjalny Komitet.

Wykopano trzy trumny. Wyboru tej, która na zawsze pozostanie symbolem bohaterstwa polskiego żołnierza, dokonała 29 października 1920 r. Jadwiga Zarugiewiczowa, matka Konstantego, który bronił Lwowa przed Ukraińcami i poległ, walcząc z bolszewikami. Po otwarciu trumny okazało się, że wybór padł na żołnierza bez szarży. Jednak maciejówka z orzełkiem wskazywała na to, że był to ochotnik – wojacy regularnego wojska nosili rogatywki. Pochowany miał przestrzeloną głowę oraz nogę, a jego wiek ustalono na ok. 14 lat. Po podniosłych uroczystościach, 1 listopada 1925 r. trumna wyruszyła ze Lwowa do Warszawy.

Kim jesteś ty? Nie wiem. Gdzie dom twój rodzinny? Nie wiem. Kto twoi rodzice? Nie wiem. I wiedzieć nie chcę i wiedzieć nie będę, aż do dnia sądnego. Wielkość Twoja w tem, żeś nieznany. (…) Nazywasz się Milijon, bo miliony złożyły w Tobie swe ukochanie i swe katusze. Nazywasz się Milijon, a imię Twoje czterdzieści i cztery. A życie Twoje – trud trudów. Sława, sława, sława.

– powiedział podczas mszy świętej w katedrze św. Jana ks. Antoni Szlagowski w trakcie swojej homilii.

2 listopada odbyło się uroczyste odsłonięcie Grobu z udziałem najwyższych władz państwowych, w tym Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Warto przypomnieć, że pierwszy Grób Nieznanego Żołnierza w Polsce odsłonięto w Łodzi 22 marca 1925 r., a więc ponad pół roku wcześniej.

Wystawa „Nieznanemu – Rodacy. 1925–2025” została objęta patronatem honorowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Karola Nawrockiego.