Uroczystość rozpoczęła się odprawioną w wojskowym ceremoniale Mszą świętą w kościele pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Mościskach. Liturgię sprawował arcybiskup Mieczysław Mokrzycki – metropolita lwowski Kościoła rzymskokatolickiego, przewodniczący Konferencji Episkopatu Rzymskokatolickiego Ukrainy oraz Komisji Doktryny Wiary.
Ceremonia na cmentarzu rzymskokatolickim rozpoczęła się od wspólnego odśpiewania Hymnu RP. Następnie minister Jan Józef Kasprzyk odczytał list od Prezydenta RP Karola Nawrockiego skierowany do uczestników uroczystości.
Cztery lata temu, jako Prezes Instytutu Pamięci Narodowej, odwiedziłem mogiły żołnierzy września 1939 roku w Zboiskach i Hołosku Małym. Wyraziłem wtedy nadzieję, że prochy obrońców Lwowa zostaną odszukane i godnie pochowane. Dzisiejsza uroczystość jest spełnieniem tej nadziei i dowodem na to, że Polska nie ustaje w walce o pamięć o swoich obrońcach i zawsze dąży do przywrócenia im należnego miejsca w narodowej historii.
Składam hołd obrońcom Lwowa z 1939 roku, walecznym żołnierzom wiernym złożonej przysiędze, którzy nie szczędząc krwi, aż po ofiarę z własnego życia, przeciwstawili się najeźdźcom. Niech patriotyczny testament, jaki pozostawili nam polegli bohaterowie, stale będzie dla nas przejmującą inspiracją w służbie niepodległej Polsce. Odeszli na wieczną wartę, ale są ciągle z nami – w naszej pamięci, w sercu Rzeczypospolitej
– zaznaczył prezydent.
W swoim wystąpieniu zastępca prezesa IPN dr hab. Karol Polejowski podkreślił znaczenie wierności, poświęcenia i obowiązku pamięci wobec żołnierzy września 1939 r. Jak zauważył:
Ci, których dzisiaj pożegnamy i pochowamy w poświęconej ziemi, bronili Lwowa. Miasta, które było semper fidelis, zawsze wiernym. To było miasto-symbol. Ci żołnierze, którzy polegli pod Lwowem, również byli zawsze wierni. Wierni złożonej przysiędze, przysiędze składanej Bogu i Ojczyźnie.
Naszym obowiązkiem jest o nich pamiętać. Naszym obowiązkiem jest wrócić po swoich. Odnaleźć ich, ekshumować i złożyć w poświęconej ziemi – jak dzisiaj to czynimy z nieznanymi z imienia żołnierzami Wojska Polskiego.
Po przemówieniach trumny ze szczątkami żołnierzy ekshumowanych w sierpniu br. we Lwowie-Zboiskach zostały złożone do grobów w polskiej kwaterze wojennej, a uczestnicy uroczystości złożyli wieńce. W Mościskach już dwukrotnie odbywały się pochówki polskich żołnierzy poległych w 1939 roku. W 2015 roku pochowano tam 111 żołnierzy, w 2016 roku – 27.
Żołnierze Wojska Polskiego toczyli walki z Wehrmachtem na północnych przedpolach Lwowa w dniach 16 i 17 września 1939 r. Uczestniczyły w nich m.in. 10. Brygada Kawalerii Stanisława Maczka – wówczas pułkownika dyplomowanego. W Zboiskach mogą być także pochowani żołnierze z innych jednostek Wojska Polskiego, w tym z idących z odsieczą oddziałów, którymi dowodził gen. Kazimierz Sosnkowski.
Prace poszukiwawczo-ekshumacyjne
W dniach 4-30 sierpnia 2025 r. zespół Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN, przy wsparciu biegłego z zakresu medycyny sądowej z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu przeprowadził prace poszukiwawczo-ekshumacyjne we Lwowie-Zboiskach. Celem działań było odnalezienie szczątków żołnierzy Wojska Polskiego, poległych we wrześniu 1939 r. w obronie Lwowa. Prace stanowiły kontynuację badań poszukiwawczych zrealizowanych przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN jesienią 2019 r. na nieczynnym cmentarzu we Lwowie-Zboiskach. Wówczas, mimo jednoznacznego ustalenia lokalizacji miejsca pochówku i spełnienia wszelkich wymogów formalnych, zgody na ekshumację nie udzielono. Dopiero w wyniku prowadzonego w ostatnich miesiącach dialogu pomiędzy ministerstwami kultury Polski i Ukrainy oraz prac grupy roboczej ds. dialogu historycznego, po pięciu latach starań zgoda ostatecznie została udzielona. O tym fakcie Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy poinformowało stronę polską 11 czerwca 2025 r.
W trakcie prac ekshumacyjnych ujawniono dwa zbiorowe groby, w których znajdowały się szczątki 31. osób oraz wiele szczątków luźnych należących najprawdopodobniej do kolejnych kilkudziesięciu ofiar. Tak duża liczba szczątków luźnych wynika z faktu częściowego zniszczenia mogiły przez pochówki wtórne, jak i okoliczności śmierci żołnierzy poległych na polu walki po ciężkim ostrzale artyleryjskim, który mógł spowodować rozległe obrażenia ciał. Ostateczna liczba ofiar, których szczątki ekshumowano zostanie ustalona w wyniku dalszych badań antropologicznych i genetycznych.
Przy szczątkach znaleziono liczne elementy oprzyrządowania i umundurowania wojskowego (m.in. guziki wojskowe, pasy, maski przeciwgazowe), a także przedmioty osobiste (medaliki, różańce, polskie monety). Szczególnie cennym znaleziskiem jest 11 nieśmiertelników z danymi pozwalającymi na ustalenie tożsamości żołnierzy. Umożliwi to podjęcie badań genealogicznych i pobranie materiału porównawczego do badań genetycznych od krewnych poległych żołnierzy.
W pracach uczestniczył ukraiński partner Instytutu Pamięci Narodowej – towarzystwo „Ukraińska Pamięć” oraz przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP – w charakterze obserwatorów. Badania przeprowadzono przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP we Lwowie, we współpracy z administracją lwowską i Ministerstwem Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy. Prace ekshumacyjne odbywały się przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP we Lwowie, we współpracy z administracją lwowską i Ministerstwem Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy.
Cmentarz rzymskokatolicki w Mościskach
Na cmentarzu rzymskokatolickim w Mościskach już we wrześniu 1939 r. dokonywano pierwszych pochówków żołnierzy Wojska Polskiego poległych w walkach na przedpolach Lwowa, m.in. ppłk. Mariana Skrzyneckiego, ostatniego dowódcy 7. Pułku Ułanów Lubelskich.
Obiekt ten został wytypowany jako miejsce utworzenia zbiorczej polskiej kwatery wojennej. 4 listopada 2015 r. odbył się pierwszy pogrzeb 111 żołnierzy polskich poległych w 1939 i ekshumowanych z okolic Lwowa. 25 listopada 2016 pochowano w Mościskach kolejnych 27 polskich żołnierzy.
Docelowo przewidziano tę kwaterę na pochówek nawet 500 poległych – około połowy strat polskich w walkach o Lwów we wrześniu 1939.
