Konspiracja antykomunistyczna i opór w kraju po II wojnie światowej

W styczniu 1944 r. Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę polsko-sowiecką. Na wschodnich rubieżach kraju w ramach Akcji „Burza” walczyły oddziały Armii Krajowej, które własnymi siłami próbowały wypierać niemieckiego okupanta.

Jak się okazało akowcy zmuszeni zostali do pozostania w konspiracji i ukrywania się przed sowieckim aparatem bezpieczeństwa. Szybko nastąpiły aresztowania polskich żołnierzy i oficerów. Zatrzymania odbywały się w wyniku obław i łapanek na podstawie donosów agenturalnych, informacji od partyzantów sowieckich i zeznań wymuszonych w trakcie śledztw. Na szeroką skalę zapoczątkowano również przymusowe wcielania do armii Berlinga. Państwo Polskie mające legalne władze w kraju i na emigracji stało się przedmiotem napaści ze strony ZSRR. W głąb Związku Radzieckiego z terenu Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Nowogródczyzny wywieziono ponad 6 tys. członków AK. Następstwem tej agresji była okupacja wojenna całego terytorium Rzeczpospolitej na zachód od linii Bugu. Ziemie na wschód od tej granicy ZSRR zaanektował.

Już w 1943 r. partyzantka sowiecka miała za zadanie, oprócz walki z hitlerowskim najeźdźcą, likwidację konspiracji polskiej. Na szeroką skalę aresztowania i represje w stosunku do AK Sowieci podjęli przy okazji akcji „Ostra Brama”. Od 14 do 16 lipca 1944 r. NKWD rozbroiło, wcieliło do armii Berlinga i aresztowało ok. 6 tys. Polskich żołnierzy.

21 lipca 1944 r. wojska sowieckie przekroczyły rzekę Bug, która stała się nową granicą polsko-radziecką, zaakceptowaną przez zachodnich przywódców bez porozumienia i zgody ze strony legalnych Władz Polskich . 22 lipca 1944 r. w „wyzwolonym” przez wojska sowieckie Chełmie został ogłoszony Manifest PKWN . Po miesiącu swej działalności 24 sierpnia 1944 r. PKWN wydał dekret dotyczący rozwiązania tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych. Posunięcie to miało na celu rozmontowanie przede wszystkim organizacji podlegających rządowi w Londynie. Za niepodporządkowanie się ustaleniom dekretu groziło pociągnięcie do odpowiedzialności karnej według przepisów przekształconego dla potrzeb komunistów Kodeksu Karnego Wojska Polskiego .
Cały ciężar walki z polskim podziemiem na obszarze Polski lubelskiej wzięło na siebie NKWD. Po ustaniu działań przeciwko okupantowi niemieckiemu zajmować się miało likwidacją wszelkiego rodzaju oporu i wystąpień antysowieckich. Od 14 do 20 października 1944 r. NKWD zatrzymało 740 osób, w tym 143 żołnierzy AK. W listopadzie 1944 r. sowieckie wojska wewnętrzne aresztowały 1617 żołnierzy AK, 187 dezerterów z LWP i 423 osoby uchylających się od wojska. W grudniu zatrzymały 565 akowców, 283 dezerterów z LWP i 500 uchylających się od służby wojskowej. Bilans działań wojsk NKWD w 1944 r. zamyka się aresztowaniem 16 820 osób, w tym 2604 żołnierzy AK, 691 dezerterów z LWP i 1083 uchylających się od wojska. Ilość żołnierzy tych jednostek rosła w znacznym tempie. W ciągu miesiąca ich liczba wzrosła z 14 tys. do 35 tys. skoszarowanych na terenie Polski. W celu zniszczenia podziemia niepodległościowego na terenie Polski przebywały trzy dywizje NKWD: 62, 63 i 64 .

Przedłużającą się obecność wojsk sowieckich na terenie Polski Wiaczesław Mołotow tłumaczył potrzebą ochrony komunikacji z Niemcami, na którą Polska zezwalała . Bolesław Bierut poprosił gen. Siergieja Krugłowa, ówczesnego doradcę MBP, o pozostawienie wojsk NKWD do marca 1947 r.

Obowiązki i zadania NKWD powoli zaczęły przejmować rodzime organa bezpieczeństwa, które posiadały całkowite poparcie władz sowieckich. Represje i aresztowania sprawiły, że wielu dowódców i żołnierzy pozostawało nadal w konspiracji. Działania zbrojne przeciwko wkraczającemu ze wschodu nowemu okupantowi dały początek tzw. „drugiej konspiracji” .

Komendant Główny AK 1 września 1944 r. wydał wytyczne dotyczące stosunku do wkraczających oddziałów ACz. Wiedząc w jaki sposób Rosjanie obchodzili się z członkami AK na wschodzie, zakazał działań zaczepnych i prowokacyjnych w stosunku do Sowietów. W ten sposób pozostające w podziemiu oddziały bojowe miały jedynie odpowiadać na ataki czerwonoarmistów, NKWD i polskiego „bezpieczeństwa” . Przyszłe elity rodzimych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa szkolne były w Kujbyszewie. Tam znajdował się ośrodek szkoleniowy NKWD, w którym szkoleni byli od wiosny 1944 r. żołnierze i oficerowie Polscy. Mieli oni w przyszłości tworzyć i być elitą „polskiego bezpieczeństwa”. Ze względu na miejscowość, w której odbyli kurs i jednolite specyficzne umundurowanie nazywani byli „Kujbyszewiakami”. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. zostali skierowaniu do Lublina do dyspozycji Stanisława Radkiewicza .

Marsz wojsk radzieckich zatrzymał się na linii Wisły, pozwalając aby walczący za rzeką powstańcy wykrwawiali się. Do nowej ofensywy Czerwonoarmiści ruszyli w styczniu 1945 r. i do połowy tego miesiąca wyparli większość wojsk niemieckich z terenu przedwojennej Polski .

W takiej sytuacji 19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek” wydał rozkaz rozwiązujący struktury ponad 300 tysięcznej organizacji: Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą .

Jego tajny rozkaz wydany tego samego dnia do oficerów rozwiązanej organizacji nakazywał zachowanie broni oraz sztabów: AK zostało rozwiązane. Dowódcy nie ujawniać się. Zachować małe, dobrze zakonspirowane sztaby i całą sieć radiową. Utrzymajcie łączność ze mną i działajcie w porozumieniu z aparatem Delegata Rządu .

Tajny rozkaz jednoznacznie wskazywał tory dalszej walki pozostających w konspiracji żołnierzy i był podstawą do powołania nowych organizacji, których część często bazowała na byłych strukturach AK.

Okulicki powołał nową strukturę, która nosiła nazwę „Nie”. Była to organizacja, którą przygotowywano już wcześniej na ewentualność zajęcia terytorium państwa polskiego przez Armię Czerwoną i przejęcia władzy przez wkraczających wraz z nią komunistów polskich. „Nie” powołana została już w drugiej połowie 1943 r. jednak po rozwiązaniu AK nie odegrała znaczącej roli w walce z nowym okupantem. Dowódcą organizacji został gen. August Emil Fieldorf ps. „Nil”, jego zastępcą płk Kazimierz Bąbiński ps. „Luboń”, a szefem sztabu ppłk Ludwik Muzyczka ps. „Benedykt”. Kadrę „Nie” mieli tworzyć dobrze zakonspirowani oficerowie AK. W istocie nowa organizacja nie różniła się niczym od poprzednich struktur.

W czasie Powstania Warszawskiego znaczna część kadry oddelegowanej do „Nie” została zdekonspirowana w czasie walk. Jesienią 1944 r. pod przewodnictwem Fieldorfa i Okulickiego oraz przy współpracy z Delegatem Rządu na Kraj Janem Stanisławem Jankowskim przystąpiono do odbudowy struktur organizacji. Okulicki przewidywał, że organizacja całkowicie do działań konspiracyjnych będzie zdolna w kwietniu 1945 r. W tym celu wysłał w lutym do Londynu raport dotyczący postępu w pracach nad organizacją.

Po aresztowaniu gen. Fieldorfa, które nastąpiło 7 marca 1945 r. gen. Okulicki następnym dowódcą organizacji wyznaczył płk. Antoniego Sanojcę ps. „Cis”. Zastępcą nowego szefa „Nie” został płk Jan Rzepecki ps. „Ożóg”, który był przeciwnikiem istnienia organizacji . 27 i 28 marca 1945 r. zostało aresztowanych, pod pozorem rozmów politycznych, piętnastu pierwszoplanowych członków Polskiego Państwa Podziemnego. Wśród nich znajdował się również gen. Okulicki . Rzepecki po konsultacjach z Delegatem Rządu Stefanem Korbońskim wystosował do Londynu wniosek o rozwiązaniu „Nie”. Władysław Anders przystał na skierowaną do niego 15 kwietnia 1945 r. prośbę. Zezwolił jednocześnie na utworzenie struktur nowej organizacji, którą zaproponował Rzepecki. Objął on dowództwo utworzonej 7 maja 1945 r. Delegatury Sił Zbrojnych. Nazwa nowopowstałej organizacji konspiracyjnej wskazywać miała na jedność, jaką tworzyło podziemie w kraju z Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie .

Nadrzędnym celem Rzepeckiego stało się unormowanie sytuacji i uspokojenie konspiracji oraz oddziałów leśnych walczących w dalszym ciągu z Sowietami. Wezwał on grupy partyzanckie do wstrzymania walk z ACz i polskim „bezpieczeństwem” . Dążenia do likwidacji oddziałów leśnych sprawiły, że znaczna część żołnierzy przeszła do struktur Narodowego Zjednoczenia Wojskowego i Narodowych Sił Zbrojnych.

DSZ zajmowała się również przekazywaniem informacji o sytuacji w kraju, utrzymywaniem łączności z centralą w Londynie, ochroną organizacji konspiracyjnych i społeczeństwa polskiego przed agenturą sowiecką i polskich komunistów.

Kadra dowódcza nowej organizacji pochodziła przeważnie z Komendy Głównej AK. Jej struktura organizacyjna jak i terenowa wzorowana była na strukturach „Nie”. Teren działania DSZ został podzielony na trzy obszary. W skład obszaru Centralnego wchodziły okręgi: białostocki, kielecki, lubelski, łódzki oraz warszawski. Delegatem na tym terenie został płk Jan Mazurkiewicz ps. „Radosław” a jego zastępcą mjr Józef Rybicki ps. „Maciej”. Drugi obszar, Południowy, obejmował tereny okręgów: krakowskiego, dolnośląskiego i śląsko-dąbrowskiego. Jego dowództwo objął ppłk A. Sanojca. Ostatni obszar nazwany Zachodnim, obejmował okręgi: bydgoski (pomorski), poznański, gdański, olsztyński i szczeciński. Dowodził tu ppłk Jan Szczurek-Cergowski ps. „Dębor”.

1 czerwca 1945 r. wydane zostały wytyczne dotyczące pracy konspiracyjnej. Sztaby poszczególnych obszarów miały prowadzić pracę jak najmniejszą liczbą żołnierzy i nie rozbudowywać swych struktur oraz dowództw niższego szczebla niż okręg. Miało to zapobiec rosnącej wciąż liczbie oddziałów leśnych. Mimo, iż potencjał ludzki oraz zaplecze techniczne zaczerpnięte były wprost z AK, DSZ nie spełniała takiej roli jak jej poprzedniczka i nie była nastawiona na organizowanie i prowadzenie walki.

5 sierpnia 1945 r. DSZ została rozwiązana na prośbę jej organizatora. Jego decyzję przyspieszyła duża ilość aresztowań członków organizacji jakie nastąpiły w lipcu i sierpniu. W meldunku dotyczącym sytuacji w kraju Rzepecki poprosił Naczelnego Wodza o danie mu wolnej ręki w ewentualnym zaprzestaniu działalności DSZ .

2 września 1945 r. została założona organizacja pn. Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niepodległość” przemianowana następnie na Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”. Twórcami WiN było pięciu oficerów AK. Obok płk. Rzepeckiego skład założycielski uzupełniali: płk Janusz Bokszczanin, płk Franciszek Niepokólczycki ps. „Teodor” oraz płk A. Sanojca i płk J. Szczurek-Cergowski. Organizacja miała mieć charakter polityczny a celem nadrzędnym jej twórców było zaprzestanie walki partyzanckiej. W tym celu członkowie organizacji zrezygnowali z używania stopni wojskowych. Zarządami zaczęto nazywać niedawne komendy a szefów poszczególnych szczebli zrzeszenia-prezesami .

WiN bazowało na strukturze terenowej oraz obsadzie personalnej z DSZ. Przestawienie organizacji z pracy społeczno-wojskowej na polityczną kadrom WiN nie powiodło się. Na przełomie października i listopada został aresztowany pierwszy prezes WiN J. Rzepecki a jego miejsce zajął F. Niepokólczycki .
Podczas jego prezesury Zrzeszenie przeżywało największy rozwój organizacyjny. Szczytowy moment organizacji przypadał na 1946 r. kiedy to liczebność osób zaangażowanych w działalność WiN szacowano na niemal 30 tysięcy.

Działalność II ZG zakończyła się w listopadzie 1946 r. kiedy jej Prezes został aresztowany. Zrzeszenie WiN działało niezależnie do 1947 r. W tym okresie Prezesami ZG byli: Wincenty Kwieciński ps. „Głóg”, który po zdradzie swoich najbliższych współpracowników został aresztowany w styczniu 1947 r. oraz Łukasz Ciepliński ps. „Ostrowski”. Ciepliński podjął się odbudowy nadszarpniętego aresztowaniami Zrzeszenia. IV ZG istniał do czasu zatrzymania Prezesa w listopadzie 1947 r.

V Zarząd WiN okazał się jedną z największych i najważniejszych gier operacyjnych i mistyfikacji aparatu bezpieczeństwa. Po aresztowaniu członków IV Zarządu na współpracę z UB przystał jeden z jej członków Stanisław Sieńko, który jako agent o ps. „Maciej” odgrywał główną role w tej prowokacji. Cała akcja wymierzona była w członków polskiego podziemia pozostających po 1948 r. w konspiracji. W operację, której bezpieka nadała kryptonim „Cezary” wciągnięta została polska emigracja oraz wywiady Wielkiej Brytanii i USA. Operacja ta, jako pełnym sukcesem organów bezpieczeństwa, została zakończona w grudniu 1952 r. W okresie jej trwania represjom i aresztowaniom poddanych zostało około 300 osób .

Liderzy Stronnictwa Narodowego, po rozwiązaniu AK, z żołnierzy Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowych Sił Zbrojnych utworzyli Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. Narodowa Demokracja łatwiej od innych opcji politycznych weszła w etap konspiracji antykomunistycznej. W przeciwieństwie do pozostałych partii i rządu na uchodźstwie byli zawsze zwolennikami koncepcji dwóch okupantów. Na początku 1946 r. zlikwidowana została przez UB Komenda Główna NZW, a poszczególne okręgi funkcjonowały samodzielnie, często bez wzajemnej łączności.

W ramach NZW funkcjonowała m. in. III Brygada Wileńska. Działała ona na terenie Okręgu białostockiego. 16 lutego 1946 r. brygada została rozbita przez siły polsko-sowieckie. W boju straciła 16 żołnierzy a 3 wzięto do niewoli. Dowódca zgrupowania postanowił przerzucić pozostałe oddziały w rejon północnej Lubelszczyzny i połączyć swe siły z działającą na tym terenie VI Wileńską Brygadą WiN. 30 kwietnia 1946 r. połączone oddziały poniosły klęskę w bitwie z oddziałami MO, UB, KBW pod wsią Śliwowo pow. zambrowski. Część partyzantów w obawie przed aresztowaniem wolała popełnić samobójstwo strzelając do siebie z broni lub rozrywając się granatami.

Od czerwca 1946 do sierpnia 1949 działał na terenie Mazowsza Okręg XVI Warszawa NZW. Jego pierwszym komendantem był kpt. Zbigniew Kulesza ps. „Młot”, który został w celu powołania nowych struktur oddelegowany w okolice Ostrołęki. Na początku swej działalności liczył on około 5000 członków. W czasie amnestii 1947 r. jej komendant ujawnił się, liczba jej żołnierzy spadła do około 1600, a sam Okręg od 20 maja 1947 r. dział jako samodzielna struktura lokalna do sierpnia 1949 r. Próbę odbudowy organizacji podjął się sierż. Mieczysław Dziemieszkiewicz ps. „Rój”. Ostatni partyzanci tej struktury zostali zlikwidowani przez aparat bezpieczeństwa w pierwszej połowie lat 50-ych .

Walka z nowym okupantem mimo postępującej likwidacji zorganizowanego podziemia narodowego, trwała do września 1953 r. czyli do likwidacji ostatniego oddziału NZW dowodzonego przez ppor. Kazimierza Krasowskiego ps. „Głuszec”. Okręg Białystok był trudnym terenem dla konspiracji i żołnierzy podziemia antykomunistycznego. Tamtejszy Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego zorganizował specjalną grupę, która zajmować się miała fizyczną likwidacją Zbrojnego Podziemia Niepodległościowego. Grupa ta miała działać na terenie województwa na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych .

Struktury konspiracyjne utrzymał również Obóz Narodowo-Radykalnego Organizacja Polska. Nie zgadzał się on z koncepcją powołania do życia NZW i odmówił przejścia pod ich komendę swoich żołnierzy pozostając jednocześnie pod nazwą NSZ. W jej skład wchodziła m. in. Brygada Świętokrzyska, która ewakuowana została na zachód. Wiosną 1945 r. jej przedstawiciele utworzyli ośrodek polityczny pn. Narodowe Siły Zbrojne Organizacja Polska, który miał ich reprezentować na arenie międzynarodowej i utrzymywać kontakty z krajem. Uważali, że jedyną drogą na uzyskanie pełnej niepodległości jest wybuch III wojny światowej .
Od maja 1945 r. działało na terenie pow. bielskiego, cieszyńskiego i żywieckiego zgrupowanie NSZ pod dowództwem kpt. Henryka Flamego ps. „Bartek”. Było to w tym okresie największe zgrupowanie zbrojnego podziemia na tym terenie. „Bartek”, wcześniejszy komendant posterunku MO w Czechowiczach, utworzył oddział partyzancki bazując na osobach, które znał jeszcze z lat okupacji hitlerowskiej . W czasie swojej działalności oddziały „Bartka” liczyły około 400 osób i odbyły ponad 240 akcji bojowych walcząc z grupami operacyjnymi UB i KBW . Likwidacja podbeskidzkiego zgrupowania NSZ nastąpiła w wyniku prowokacji do jakiej doszło w dniach od 5 do 25 września 1946 r. Żołnierze „Bartka” zostali w wyniku prowokacji WUBP w Katowicach skrytobójczo zamordowani. Partyzanci przekonani byli o tym, że transport, który zorganizowali domniemani łącznicy NSZ z amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech przerzuci ich za zachodnią granicę Polski. Stało się jednak inaczej i około 100-200 partyzantów zostało zamordowanych .

W terenie działały również struktury konspiracyjne i oddziały partyzanckie, które nie podporządkowały się żadnej opcji politycznej.

Rozkaz „Niedźwiadka” dotarł do niektórych Komend Okręgu z dużym, często kilkumiesięcznym opóźnieniem. Niektóre Komendy podporządkowały się woli gen. Okulickiego ale ze względu na ochronę swych członków, bądź to pozostawały nadal w konspiracji, bądź zakładały nowe struktury.

Struktur nie rozwiązał ppłk Władysław Liniarski ps. „Mścisław”, komendant Okręgu Białystok, który 15 lutego 1945 r. przekształcił AK w Armię Krajową Obywatelską. Swoją decyzję tłumaczył brakiem możliwości rozpuszczenia prawie 30 tysięcznej organizacji bez narażania jej członków na represje i aresztowania ze strony Sowietów i aparatu bezpieczeństwa. AKO przejęła w całości aktywa dotychczasowego białostockiego okręgu AK. Do momentu utworzenia DSZ organizacja ta była niezależna jednak w stałym kontakcie z Wodzem Naczelnym. Struktura komendy białostockiej organizacji pozostała niezmieniona. Zastępcą „Mścisława” jako przewodnika był szef sztabu ppłk Wincenty Ściegienny ps. „Las”. Po aresztowaniu Ściegiennego jego funkcję przejął mjr Stanisław Sędziak ps. „Warta”.

AKO posiadało na podległym sobie terenie liczne oddziały samoobrony. Jednym z takich oddziałów była V Wileńska Brygada dowodzona przez mjr. Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka”, który po przejściu na teren Białostocczyzny podporządkował się Liniarskiemu . W okresie zimowym na przełomie 1944-1945 r. brygada została rozlokowana na kwaterach. W kwietniu 1945 r. na rozkaz komendy AKO ponownie zaczęła się formować i w niedługim czasie osiągnęła stan 250 partyzantów. Oddział „Łupaszki” działał przeważnie na terenie pow. wysokomazowieckiego i białopodlaskiego. Swoje akcje przeprowadzał również na terenie pow. białostockiego, zambrowskiego, ostrowsko-mazowieckiego, sokołowskiego, podlaskiego i siedleckiego. Z powodzeniem wykonywał akcje bojowe przeciwko NKWD, LWP, Korpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz UB i Milicji Obywatelskiej.

V Brygada została rozformowana 7 września 1945 r. rozkazem DSZ dotyczącym „rozładowania lasów”. Nie był to jednak koniec działalności „Łupaszki” i jego żołnierzy. W lutym 1946 r. powstała VI Brygada Wileńska, której terenem działania było Podlasie po obu stronach Bugu.

V Brygada została odtworzona w kwietniu 1946 r. w Borach Tucholskich. Działała głównie na Pomorzu i Mazurach, robiła również wypady na teren woj. białostockiego i szczecińskiego. V i VI Brygada w latach 1944-1949 wykonała około 550 akcji bojowych. W wyniku akcji jak i represji ze strony aparatu bezpieczeństwa zginęło około 160 żołnierzy z obu brygad.

Swej działalności w centralnej Polsce nie przerwał także kpt. Stanisław Sojczyński ps. „Warszyc” („Krwawy Generał” jak nazywała go komunistyczna propaganda), który nie złożył broni ani na rozkaz „Niedźwiadka” ani jego zastępcy Szefa DSZ płk. J. Rzepeckiego.

Sojczyński uważał, że wyżsi oficerowie, którzy nakazują żołnierzom złożenie broni, postępują niegodnie, wbrew zasadom i otwarcie nazywał ich posunięcia zdradą. Z resztek ludzi, którymi dowodził podczas okupacji niemieckiej, utworzył organizację o krypt. „Manewr”. 3 kwietnia 1945 r. nakazał swoim żołnierzom wznowienie kontaktów. W maju odebrał pierwsze przysięgi od żołnierzy, którzy nadal chcieli trwać w walce . Rozkazem z 1 marca 1946 r. przemianował on Samodzielną Grupę „Manewr”, na Konspiracyjne Wojsko Polskie. W połowie 1946 r. siły KWP liczyły ok. 3,5 tys. żołnierzy, a terenem swego działania objęły woj. łódzkie, śląsko-dąbrowskie, część kieleckiego i poznańskiego.

Sojczyński był głęboko przekonany, że wraz ze swoimi oddziałami wejdzie w struktury Armii Polskiej, która razem z aliantami wkroczy na ziemie Polskie podczas przyszłego konfliktu zbrojnego . W sierpniu 1945 r. „władza ludowa” uchwaliła pierwszą amnestię. Umożliwiła ona niezdecydowanym i zdezorientowanym żołnierzom wyjść z podziemia. Dla MBP amnestia była w pewnym sensie porażką. UB nie radziło sobie z ewidencjonowaniem ujawniających się żołnierzy . Do ujawnienia się i wyjścia z podziemia, na zlecenie UB, namawiał płk J. Mazurkiewicz. List pułkownika bardzo osobiście dotknął „Warszyca” do tego stopnia, że odpowiedział mu swoim listem, w którym nie szczędził słów krytyki niedawnemu bohaterowi Powstania Warszawskiego. Warszyc został aresztowany 28 czerwca 1946 r. i skazany na karę śmierci, a wyrok został wykonany trzy dni przed ogłoszeniem amnestii 19 stycznia 1947 r. Jego dzieło próbowali kontynuować jego żołnierze, którzy uniknęli aresztowań. Dowódcą II Komendy KWP został por. Jerzy Jasiński ps. „Janusz”. Działalność KWP w tym okresie miała już jednak ograniczony zasięg. „Janusz” nie zdołał nawiązać kontaktu ze wszystkimi komendami powiatowymi. W jej zasięgu znalazły się struktury z terenu Częstochowy, Radomska i Piotrkowa Trybunalskiego. Komendy, które nie nawiązały łączności z centralą często działały na własną rękę. Jasiński i jego sztab przetrwał do 1 stycznia 1947 r. Wtedy większość sztabu została aresztowana za sprawą zdrady jednego z żołnierzy KWP, który zgodził się współpracować z UB. Konspiracja antykomunistyczna na ziemi łódzkiej była na tyle silna, że nie załamały jej ani aresztowania liderów KWP ani kolejna amnestia z lutego 1947 r. Na jednej z narad w MBP S. Radkiewicz referował: Po długim uganianiu się „Warszyca ujęto, bandę zlikwidowano”. Ale nie zlikwidowano szeroko rozgałęzionej siatki KWP i na tej bazie zjawił się w miejsce „Warszyca”-„Murat” i bandy zaczęły na nowo działać .

Powstanie tzw. III Komendy KWP datuje się na marzec 1947 r. Dowodził nią kpt. Jan Małolepszy ps. „Murat”, który kierowa kilkoma niewielkimi grupami działającymi m. in. na terenie powiatów: Sieradz, Wieluń, Łask, Piotrków Trybunalski. Aparat bezpieczeństwa aresztował ostatniego komendanta KWP 9 listopada 1948 r. Cześć jego żołnierzy działała w terenie do połowy lat 50-tych . Jednym z ostatnich był Ludwik Danielak ps. „Bojar”, „Szatan”, aresztowany w 1954 r. i zamordowany rok później.

Od 12 kwietnia 1945 r. do stycznia 1947 r. działał niezależnie na Podhalu por. Józef Kuraś ps. „Ogień”. Przez cała swą działalność nie podporządkował się ani komendom WiN, ani innym organizacjom konspiracyjnym. Po ucieczce z Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, którego był szefem, zorganizował wraz z 17 podkomendnymi oddział partyzancki „Błyskawica”. W okresie szczytowym liczebność jego oddziału wynosiła około 500 osób. 18 sierpnia 1946 r. jeden z pododdziałów wykonał akcję bojową w Krakowie. Z więzienia św. Michała uwolnił 63 osoby zatrzymane przez aparat bezpieczeństwa. Aby rozbić zgrupowanie „Ognia” organa bezpieczeństwa posuwały się do rozmaitych rzeczy. Od terroru wobec mieszkańców pow. nowotarskiego, którzy w znacznej większości popierali działalność „Błyskawicy” do wprowadzenia kilku informatorów w struktury oddziałów Kurasia. 21 lutego 1947 r. w Ostrowsku koło Nowego Targu „Ogień” wpadł w zasadzkę. Kiedy zobaczył, że jego dalsza potyczka z przeważającymi siłami KBW nie ma sensu, popełnił samobójstwo. Jego zwłoki oddane zostały do krakowskiej Kliniki Medycznej, jako niezidentyfikowane.

Największą organizacją poakowską w Wielkopolsce była Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna „Warta”. Związek ten powstała na bazie Okręgu Poznańskiego AK w maju 1945 r. Jej dowódcą i założycielem był ppłk Andrzej Rzewuski ps. „Hańcza” ostatni komendant AK w Poznańskiem. Jej działalność skupiała się przede wszystkim na rozbudowie struktur organizacyjnych, zdobywaniu nowych członków oraz prowadzeniu wywiadu i kontrwywiadu. Organizacja została zlikwidowana przez organa bezpieczeństwa pod koniec 1945 r.

Aparat bezpieczeństwa za wszelaką cenę próbował zdyskredytować zbrojne podziemie niepodległościowe. Organizował w tym celu grupy złożone z aktywistów partyjnych, robotników, byłych żołnierzy Armii Ludowej, prowokacyjne oddziały antypartyzanckie. Zadaniem tych watach było podszywanie się pod partyzantów Polskiego Państwa Podziemnego i wszelkimi możliwymi sposobami kompromitowanie ich w oczach społeczeństwa .

Mimo rozbicia Zbrojnego Podziemia Niepodległościowego w formie zorganizowanej, które nastąpiło w latach 1947-1948, część jego żołnierzy przetrwała lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte. Niekiedy ujawniali się a innym razem wyjeżdżali na tereny ziem odzyskanych, by tam pod fałszywym nazwiskiem przetrwać. Tak m. in. do lat dziewięćdziesiątych ukrywał się w zachodniej Polsce Antoni Dołęga ps. „Znicz”. Ze swoimi najbliższymi utrzymywał specyficzny kontakt tzn. wysyłał rokrocznie o tej samej porze kartki z pozdrowieniami z Częstochowy podpisane „Mały Franio” . Inny „wyklęty”, Andrzej Sikorski ps. „Jędruś”, po ewakuacji z centralnej Polski wyjechał na Pomorze. Tam przez kilka lat zmieniał miejsca zamieszkania aby nie wpaść w ręce aparatu bezpieczeństwa. Ostatecznie osiadł w Gdańsku, gdzie po ukończeniu studiów został kapitanem Żeglugi Wielkiej. Swoją działalność w KWP ukrywał do lat 90-tych XX w., a o jego „leśnej przygodzie” nie wiedziała nawet najbliższa rodzina .

Ostatni „leśny” poległ 21 października 1963 r. w woj. lubelskim. Był nim Józef Franczak ps. „Lalek” , żołnierz mjr. H. Dekutowskiego, który ranny w starciu z oddziałem Służby Bezpieczeństwa popełnił samobójstwo .

Szacuje się, że przez oddziały leśne konspiracji antykomunistycznej przeszło ponad 20 tysięcy żołnierzy. Szeregi partyzantów skutecznie przetrzebiły amnestie z 1945 i z 1947 r. Lata 50-te były już tylko agonią konspiracji antykomunistycznej. Podziemie niepodległościowe po 1945 r. zmieniło metody walki w porównaniu z okresem okupacji niemieckiej. Oprócz żołnierzy pozostających od lat w konspiracji „wzbogacało” się o nowych członków, którzy powracali z przymusowej pracy w Rzeszy, emigracji bądź w okresie okupacji hitlerowskiej byli zbyt młodzi. Skład społeczny uczestników powojennej konspiracji stanowili zdecydowaną większość mieszkańcy wsi. Fakt ten przeczy więc tezom o walce warstw „wyzyskiwanych” z inteligencją i burżuazją. Ich działalność nastawiona była na samoobronę i obronę ludności cywilnej przed represjami „nowej władzy”. Podziemie brało na siebie również obowiązek walki z przestępczością kryminalną Likwidowano administrację państwową szczebla gminnego i terenowe struktury aparatu bezpieczeństwa. Po 1948 r. celem nadrzędnym działających oddziałów leśnych pozostało przetrwanie w terenie.

Straty podziemia antykomunistycznego są nie do policzenia i przeważnie czysto hipotetyczne. Najczęściej podawane dane to: ok. 8500 zabitych podczas walki, 5000 skazanych na karę śmierci oraz podawaną przez niektóre źródła ale znacznie zawyżoną liczbę 21000 zmarłych w więzieniach .


Źródła

1. Atlas Polskiego Podziemia Niepodległościowego 1944-1956, red. R. Wnuk, Warszawa 2007;
2. Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, red. zbiorowa, Warszawa 2002;
3. K. Krajewski, Skala i metody działań partyzanckich i konspiracyjnych w Polsce po 1944 r. [w:] Aparat represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w Polsce i na Litwie 1944-1956, red. P. Niwiński, Warszawa 2005;
4. D. Rogut, Polacy i obywatele polscy w obozach NKWD-MWD ZSRR (1944-1956) [w:] Represje sowieckie wobec narodów Europy 1944-1956, red. A. Adamczyk, D. Rogut, Zelów 2005;
5. A. Noskowa, Stalin i Armia Krajowa. Droga do wypracowania stanowiska sowieckiego kierownictwa [w:] Represje sowieckie wobec…;
6. A. Strzembosz, Okupacja w prawie międzynarodowym a status prawny Polski w latach 1944-1956 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001.
7. K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956, Kraków-Wrocław 2005;
8. A. Lityński, Ustawodawstwo karne w pierwszych latach Polski Ludowej [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001;
9. A. Chmielarz, Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001;
10. T. Wolsza, Rząd RP na Obczyźnie wobec Wydarzeń w Kraju 1945-1950, Warszawa 1998;
11. S. Murzański, PRL Zbrodnia niedoskonała. Rozważania o terrorze władzy i społecznym oporze, Warszawa 1996;
12. M. Korkuć, „Kujbyszewiacy”-awangarda UB, „Arcana” 2002, nr 4;
13.. J. Marszalec, Polskie Państwo Podziemne. Ciągłość i trwanie, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 2;
14. R. Wnuk, Polityczne i ideowe oblicze podziemia antykomunistycznego w Polsce [w:] Aparat represji a opór społeczny wobec systemu komunistycznego w Polsce i na Litwie w latach 1944-1956, red. P. Niwiński, Warszawa 2005.
15; A. Chmielarz, AK-„Nie”-DSZ-WiN, „Zeszyt Historyczne WiN-u” 2002, nr 18;
16. A. K. Kunert, Rozbicie Polskiego Państwa Podziemnego [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001;
17. F. Musiał, Wierni Testamentowi Polski Niepodległej. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, „Biuletyn IPN” 2008;
18. W. Frazik, Operacja „Cezary”. Prowokacja V Komendy WiN, „Biuletyn IPN” 2008, nr 1-2;
19. K. Krajewski, Skala i metody działań partyzanckich i konspiracyjnych w Polsce po 1944 r. [w:] Aparat represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w Polsce i na Litwie w latach 1944-1956, red. P. Niwiński, Warszawa 2005;
20. R. Wnuk, Opozycja, opór społeczny 1944-1956 [w:] PRL od lipca 44 do grudnia 70, red. K. Persak, P. Machcewicz, Warszawa 2010;
21. J. Kułak, Walki Zgrupowania NZW-WiN na Białostocczyźnie wiosną 1946 r., „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 16;
22. P. Łapiński, S. Pleszak, Posłańcy śmierci. Kombinacje operacyjne aparatu bezpieczeństwa na Białostocczyźnie 1949-1950, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1;
23. J. Marszalec, Polskie Państwo Podziemne. Ciągłość i trwanie, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 2; R. Wnuk, Opozycja, opór społeczny 1944-1956 [w:] PRL od lipca 44 do grudnia 70, red. K. Persak, P. Machcewicz, Warszawa 2010;
24. T. Kurpierz, Likwidacja zgrupowania Narodowych Sił Zbrojnych Henryka Flamego „Bartka” w 1946 roku-próba rekonstrukcji działań aparatu bezpieczeństwa, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1;
25. Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, red. zbiorowa, Warszawa 2002;
26. J. Ślaski, Żołnierze wyklęci, Warszawa 1996;
27. Żołnierze „Warszyca”, Katalog wystawy IPN Oddział w Łodzi, Łódź 2001; K. Lesiakowski, R. Rabiega, Stanisław Sojczyński (1910-1947) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. II, red. zbiorowa, Kraków 2004;
28. R. Peska, Warszyc. Jeśli padam na kolana to tylko przed Bogiem, Pabianice 1997;
29. R. Peska, Stanisław Michał Sojczyński. Komendant Główny Konspiracyjnego Wojska Polskiego 1910-1947;
30. Warszyc. Biogram życia, walki, śmierci 1910-1947, Pabianice 2002;
31. Z. Gzik, Uniewinnienie „Warszyca”, „Gazeta Radomszczańska” 1992, 9;
32. T. Toborek, Stanisław Sojczyński i Konspiracyjne Wojsko Polskie, Łódź 2007;
33. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996;
34. K. Jasiak, III Komenda Konspiracyjnego Wojska Polskiego Jana Małolepszego „Murata” przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, red. J. Wróbel, J. Żelazko, Warszawa 2004;
35. K. Jasiak, Działalność partyzancka Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Z dziejów II Konspiracji w środkowej Polsce w latach 1945-1955, Wieluń-Opole 2008;
36. A. Łuczak, Rozpracowanie Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej Warta” przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1;
37. M. Korkuć, Oddziały prowokacyjne UB i KBW w Małopolsce, „Zeszyty Historyczne Win-u” 1996, nr 8;
38. J. Kopiński, Działalność grupy Romana Dawickiego („Lonta”) i Antoniego Dołęgi („Znicza”) [w:] Ostatni leśni 1948-1953, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2003;
39. M. Kameduła, Andrzej Sikorski „Jędruś” żołnierz AK i KWP, materiały niepublikowane. Kopia w zbiorach autora;
40. S. Poleszek, Józef Franczak (1918-1963) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, red. zbiorowa, Kraków 2007;
41. Ostatni leśni 1948-1953, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2003, s. 7.

 

Źródło: