Już od swoich narodzin w 1927 roku Konkurs był areną, na której ścierały się nie tylko artystyczne wizje, ale i narodowe ambicje. Inicjatywa profesora Jerzego Żurawlewa, który pragnął „usportowić” wykonawstwo muzyki Chopina, by spopularyzować ją wśród młodzieży, od początku nosiła w sobie gen rywalizacji wykraczającej poza czystą sztukę. W czasach II Rzeczypospolitej, a zwłaszcza po II wojnie światowej, w siermiężnej rzeczywistości PRL-u,
Konkurs stał się dla Polaków namiastką wielkiego świata i okazją do manifestowania narodowej dumy. Każdy sukces polskiego pianisty urastał do rangi państwowego tryumfu, a każda kontrowersyjna decyzja jury potrafiła wywołać publiczne wrzenie, które Jerzy Waldorff barwnie określił groźbą „dodatkowych powstań muzycznych”.
Kiedy fortepian staje się polem bitwy
Najsłynniejszy bodaj skandal, który do dziś rozpala emocje i stanowi punkt odniesienia dla wszystkich późniejszych kontrowersji, wybuchł w 1980 roku.
Jego bohaterem był Ivo Pogorelić, charyzmatyczny pianista z Jugosławii, którego odważne, wyłamujące się z kanonu interpretacje podzieliły zarówno jurorów, jak i publiczność. Pogorelić, ubrany w dżinsy i jedwabne koszule, żujący gumę na estradzie, był zaprzeczeniem konkursowej etykiety. Jego gra – dla jednych genialna i odkrywcza, dla innych będąca herezją i deformacją chopinowskiego ducha – wywołała skrajne oceny sędziów. Połowa jurorów przyznawała mu najwyższe noty, druga połowa – najniższe.
Kulminacja nastąpiła, gdy ogłoszono, że Pogorelić nie został zakwalifikowany do finału. Decyzja ta wywołała bezprecedensowy wstrząs. W geście protestu z prac w jury zrezygnowała legendarna argentyńska pianistka Martha Argerich, sama będąca zwyciężczynią Konkursu z 1965 roku. Jej decyzja o opuszczeniu Warszawy nadała sprawie międzynarodowy rozgłos i stała się symbolem sprzeciwu wobec artystycznego konserwatyzmu. „Sprawa Pogorelicia” trafiła na czołówki światowych gazet, czyniąc z odrzuconego pianisty globalną gwiazdę i idola młodzieży, którego kariera potoczyła się znacznie błyskotliwiej niż zwycięzcy tamtej edycji, Wietnamczyka Đặng Thái Sơna. Ten jeden incydent obnażył fundamentalne napięcie wpisane w idee Konkursu: konflikt między wiernością tradycji a prawem artysty do indywidualnej, nawet najbardziej ekscentrycznej, interpretacji. Pokazał też, że w Filharmonii Narodowej nie chodzi tylko o bezbłędne zagranie nut, ale o wielką grę, w której stawką jest wizja sztuki, narodowe emocje i miejsce Polski na kulturalnej mapie świata.
Afera z Ivo Pogoreliciem z 1980 roku była jedynie najjaskrawszym przykładem napięć, które towarzyszyły Konkursowi Chopinowskiemu od dekad, a swoje najsilniejsze natężenie osiągnęły w mrocznych czasach zimnej wojny. To właśnie wtedy, gdy świat podzielony był żelazną kurtyną, warszawska scena Filharmonii Narodowej stała się polem zastępczej bitwy mocarstw. Muzyka Chopina, symbol polskiej duszy i wolności, nabrała dodatkowego, politycznego wymiaru, a każda nagroda stawała się manifestacją kulturowej supremacji.
Żelazna kurtyna na klawiaturze
Już od pierwszych edycji Konkursu wyraźna była dominacja pianistów ze Związku Sowieckiego. Lew Oborin, Jakow Zak, a po wojnie Bella Dawidowicz – to nazwiska, które symbolizowały potęgę radzieckiej szkoły pianistycznej. Dla władz PRL sukcesy „bratniego narodu” były pożądane, lecz dla polskiej publiczności stanowiły gorzką pigułkę. W sercach Polaków rosło pragnienie, by to właśnie rodak sięgnął po najwyższy laur, udowadniając światu, że to my jesteśmy prawowitymi dziedzicami i najlepszymi interpretatorami geniuszu Chopina.
Pierwszy powojenny Konkurs w 1949 roku przyniósł salomonowe, choć dla wielu niezadowalające, rozwiązanie. Pierwszą nagrodę podzieliły ex aequo Polka Halina Czerny-Stefańska i reprezentantka ZSRR Bella Dawidowicz. W atmosferze stalinowskiej Polski taki werdykt mógł być odczytywany jako gest dyplomatyczny, mający na celu zadowolenie zarówno Warszawy, jak i Moskwy. Konkurs odbywał się zresztą w cieniu polityki – przesłuchania miały miejsce w jedynej ocalałej sali koncertowej Teatru Roma, gdyż gmach Filharmonii wciąż leżał w gruzach.
Prawdziwy muzyczny pojedynek mocarstw rozegrał się jednak sześć lat później, w 1955 roku, już w odbudowanej Filharmonii. V Konkurs przeszedł do historii jako starcie dwóch tytanów: Adama Harasiewicza, niosącego na swych barkach nadzieje całego narodu, i Władimira Aszkenazego, genialnego wirtuoza z ZSRS. Aszkenazy był przez wielu uważany za faworyta. Jego gra, porównywana do stylu młodego Horowitza, elektryzowała publiczność.
Ostatecznie jury, któremu przewodniczył prof. Zbigniew Drzewiecki, przyznało pierwszą nagrodę Harasiewiczowi.
Werdykt wywołał natychmiastową burzę. W geście protestu, z prac w jury zrezygnował legendarny włoski pianista Arturo Benedetti Michelangeli, który uważał, że to Aszkenazy zasłużył na zwycięstwo. Jego decyzja była szeroko komentowana na świecie i rzuciła cień na sukces Polaka. Do dziś trwają spory, czy o wygranej Harasiewicza zdecydowała stronniczość sędziów, czy też odmienna wizja chopinowskiej estetyki, w której bardziej ceniono klasyczną powściągliwość Polaka niż ognistą brawurę reprezentanta ZSRS. Niezależnie od intencji jurorów, dla polskiego społeczeństwa był to historyczny tryumf. W szarej rzeczywistości lat 50. zwycięstwo Polaka w starciu z sowieckim rywalem miało wymiar nie tylko artystyczny, ale przede wszystkim narodowy i polityczny.
Globalna wioska Chopina i polskie nadzieje
Upadek żelaznej kurtyny na zawsze odmienił polityczną mapę świata, a wraz z nią – także krajobraz Konkursu Chopinowskiego. Zniknęła dwubiegunowa rywalizacja Wschód-Zachód, która przez dekady elektryzowała publiczność. Konkurs wkroczył w nową erę – erę globalizacji, medialnej rewolucji i, co najważniejsze dla polskich serc, erę długo wyczekiwanego, absolutnego triumfu.
Przełom wieków przyniósł nowe zjawisko, które zdominowało warszawskie zmagania na kolejne dekady: pianistyczną potęgę z Azji. Już w 2000 roku zwycięstwo odniósł Chińczyk Yundi Li, który zachwycił jurorów i publiczność eleganckim stylem gry. Jego sukces był symbolicznym otwarciem drzwi dla setek niezwykle utalentowanych, perfekcyjnie przygotowanych technicznie pianistów z Chin, Japonii czy Korei Południowej. Ta „azjatycka fala” dla wielu stała się dowodem na uniwersalność muzyki Chopina, która potrafi rezonować z wrażliwością odległych kultur. Dla innych jednak była powodem do obaw, że europejska, a w szczególności polska, tradycja interpretacyjna zostanie zdominowana przez nienaganne technicznie, lecz rzekomo „bezduszne” wykonania.
Te obawy na moment rozwiał rok 2005. Po trzydziestu latach od zwycięstwa Krystiana Zimermana, Polska doczekała się triumfu tak spektakularnego, że przeszedł on do legendy Konkursu. Dwudziestoletni wówczas Rafał Blechacz nie tylko zdobył pierwszą nagrodę, ale zgarnął wszystkie możliwe wyróżnienia dodatkowe: za najlepsze wykonanie mazurków, poloneza, koncertu i sonaty. Jego dominacja była tak bezdyskusyjna, że jury, chcąc podkreślić skalę jego talentu, zdecydowało się nie przyznać drugiej nagrody. Dla Polski był to moment czystej, nieskażonej żadną kontrowersją narodowej dumy. Blechacz stał się bohaterem narodowym, symbolem odrodzenia polskiej pianistyki i dowodem na to, że Polacy wciąż najlepiej rozumieją duszę swojego największego kompozytora.
Kolejne edycje to już jednak historia pisana w rytm globalnych zmian. Konkurs, jak cały świat, przeniósł się do internetu. Transmisje online na YouTubie, gorące dyskusje na Facebooku i Twitterze oraz miliony komentarzy z całego globu zmieniły go w interaktywne, globalne widowisko. Każdy meloman z dostępem do sieci mógł stać się sędzią, tworząc presję publiczności na niespotykaną dotąd skalę. Ta nowa, cyfrowa rzeczywistość zrodziła też nowe rodzaje kontrowersji – internetowe burze po ogłoszeniu werdyktów, oskarżenia o błędy organizacyjne czy kwestionowanie kompetencji jurorów stawały się niemal stałym elementem każdej edycji.
Niedawno zakończony XIX Konkurs w październiku 2025 roku był tego najlepszym przykładem. Rywalizacja, w której ponownie dominowali pianiści z Azji, od pierwszych dni elektryzowała media społecznościowe. Ostateczny werdykt, jak to często bywa, podzielił publiczność, wywołując falę komentarzy i analiz, które dowodzą, że Konkurs wciąż jest dla Polaków czymś znacznie ważniejszym niż tylko wydarzeniem artystycznym.
Po blisko stu latach od swojego powstania Konkurs Chopinowski pozostaje fenomenem. To już nie tylko pojedynek artystów, ale także zderzenie kultur, tradycji i oczekiwań milionów słuchaczy. To arena, na której wciąż ważą się losy artystycznych karier, a narodowa duma walczy o głos w globalnej wiosce. I choć zmieniają się fortepiany, style gry i medialna otoczka, jedno pozostaje niezmienne: co pięć lat w Warszawie muzyka Chopina na nowo staje się językiem uniwersalnych emocji, ale też iskrą zapalną dla wielkich narodowych debat. Bo w Polsce Konkurs Chopinowski to po prostu więcej niż muzyka.
Partnerem artykułu jest Fundacja Niezależne Media
