Od końca XIX wieku w Polsce wzrosło zainteresowanie rzeźbiarstwem wśród młodych kobiet. Dziedzina ta, z racji wymaganego wysiłku fizycznego, brudu i kurzu, wciąż uchodziła za typowo męską. Kobiety miały dość ograniczone możliwości zdobycia wykształcenia w tym zakresie, zwłaszcza po likwidacji przez władze carskie Szkoły Sztuk Pięknych po powstaniu styczniowym. W 1897 roku w Krakowie rzeźbiarka Tola Certowicz założyła pierwszą szkołę rzeźby dla kobiet. W 1904 roku kobiety po raz pierwszy dopuszczono do studiowania w ponownie otwartej Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (późniejszej ASP), w Krakowie – w 1920. Wcześniej mogły się uczyć tylko prywatnie, w pracowniach artystów. Polskie rzeźbiarki poszukiwały więc dodatkowych możliwości kształcenia się za granicą.
Kierunek: Paryż
Na przełomie XIX i XX wieku rolę artystycznej stolicy świata pełnił Paryż. Przyjeżdżali tam artyści i artystki z różnych krajów. Wystawa w Muzeum Rzeźby w Królikarni opowiada o generacji twórczyń, które wyjechały z Polski do Paryża, by zdobywać wiedzę i studiować w pracowni Antoine’a Bourdelle’a – słynnego rzeźbiarza i pedagoga. Artystki podejmowały studia w jego prywatnej pracowni, jak i w tej prowadzonej w Académie de la Grande Chaumière. Musiały pokonać wiele barier obyczajowo-społecznych, by zrealizować swoje marzenia o artystycznej edukacji. W polskiej grupie studentek Bourdelle’a dominowały rzeźbiarki, choć przez kilka miesięcy jedną z jego uczennic była też malarka Mela Muter. Zdeterminowane i odważne, chcąc realizować swoje twórcze zamierzenia, weszły w inspirujący świat artystycznej kolonii na paryskim Montparnassie.
Szkoła Bourdelle’a
Od końca XIX wieku do 1929 roku Bourdelle wykształcił ponad 500 uczennic i uczniów z całego świata. Jego znani uczniowie to m.in. Alberto Giacometti, Otto Gutfreund, Henri Matisse, Wiera Muchina, Léon Indenbaum, Germaine Richier i Maria Helena Vieira da Silva. Wśród jego studentek i studentów zidentyfikowano aż 49 narodowości. W liście z 1922 roku Bourdelle pisał, że miał uczniów „osiemnastu narodowości wciągu jednego roku”. Pochodzili oni ze Stanów Zjednoczonych, Polski, Szwecji, Rosji, Wielkiej Brytanii, Rumunii, Szwajcarii, Ukrainy, jak również z Azji i Ameryki Łacińskiej. Wśród kobiet najliczniejsze były Amerykanki, Angielki, Polki i Szwedki. Międzynarodowej popularności Bourdelle’a jako nauczyciela i artysty dowodzą wycinki prasowe na jego temat z lat 1880–1929: pochodzą ze 147 publikacji w aż piętnastu różnych językach!
Wybitny pedagog
Wystawa zwraca uwagę na fenomen Bourdelle’a jako pedagoga. Stawia pytania o wpływ mistrza na rozwój indywidualnego talentu jego uczennic. Ze wspomnień wielu studentek Bourdelle wyłania się jako nauczyciel wspierający, namawiający do poszukiwania własnego artystycznego głosu oraz nawołujący do ciężkiej pracy. „Nie słuchajcie innych dróg niż ta, która jest w was, dyktuje wam wasze myśli. Idźcie na jej spotkanie”, mawiał. Edukacja obejmowała korekty rysunków, studia ztzw. żywego modela, zagadnienia teoretyczne, a także wycieczki poza pracownię, podczas których wszyscy oglądali zabytki architektury i zwiedzali wystawy. W Muzeum Rzeźby w Królikarni zaprezentowano różnorodność stosowanych przez studentki Bourdelle’a form, materiałów oraz spektrum podejmowanych przez nie tematów.
Artystyczne sukcesy
Obierając „kierunek Paryż” polskie rzeźbiarki podjęły odważną decyzję o realizacji swoich marzeń. Wykazywały się niezależnością i ogromną samodzielnością. Pozakończeniu edukacji wiele z nich odnalazło własny język plastyczny irealizowało się twórczo przez większość życia. Zyskały uznanie krytyki, otrzymywały zlecenia na pomniki i rzeźby w przestrzeni publicznej. Brały udział i zdobywały nagrody na międzynarodowych wystawach, m.in. Janina Broniewska za rzeźbę Słowianka, a Olga Niewska za Pelikana. Zofia Trzcińska-Kamińska zaposąg Chrobrego została uhonorowana złotym medalem na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937 roku. Maria Lednicka-Szczytt po wyjeździe do Włoch realizowała liczne zamówienia na rzeźby portretowe najważniejszych osobistości, wykonywała też dekoracje rzeźbiarskie na włoskich statkach transatlantyckich. Wzięła udział w Biennale Sztuki w Wenecji, wystawiała też m.in. w nowojorskim Brooklyn Museum i Rockefeller Center.
Orędownik polskości
Antoine Bourdelle był dla Polaków postacią mającą szczególne znaczenie i dał się poznać jako aktywy orędownik dążeń Polski do niepodległości. Zajmował ważne miejsce w życiu polskiej kolonii artystycznej w Paryżu. Przyjaźnił się z polskimi artystami, literatami, krytykami, był też patronem licznych wydarzeń. W 1909 roku został oficjalnie wybrany na autora pomnika Adama Mickiewicza, nad którym będzie pracował przez kolejne dwadzieścia lat. Pomnik o wysokości 12,6 metra został odlany w brązie. W jego fundamencie umieszczono szkatułkę zawierającą ziemię z kopca Kościuszki. Odsłonięcie nastąpiło 28 kwietnia 1929 roku na place de l’Alma i miało bardzo uroczystą oprawę. Propolska postawa Bourdelle’a została doceniona przez polskie władze, które odznaczyły rzeźbiarza Orderem Odrodzenia Polski – Polonia Restituta. Bourdelle odwiedził też Warszawę: zasiadł wówczas wjury konkursu na pomnik Fryderyka Chopina, miał też okazję odwiedzić pracownię Xawerego Dunikowskiego.
Artystki w zbiorowej pamięci
Artystki studiujące u Bourdelle’a są obecne w polskiej i światowej historii sztuki. Prace wielu z nich znajdują się w przestrzeni publicznej (pomniki, rzeźba parkowa i cmentarna), są prezentowane w muzeach i na wystawach, ale wciąż istnieje konieczność przypominania i badania ich twórczości, poszukiwania dzieł, odtwarzania życiorysów. Wystawie w Muzeum Rzeźby w Królikarni towarzyszy obszerny katalog pod redakcją naukową dr Ewy Ziembińskiej – publikacja po raz pierwszy całościowo ukazująca fenomen Bourdelle’a jako pedagoga polskich artystek oraz ich twórczość.
