Wybuch wojny przerwał obiecującą karierę Adama Kossowskiego, wówczas starszego asystenta na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Próba ucieczki do Rumunii zakończyła się aresztowaniem przez NKWD. Artysta trafił najpierw do więzień w Skole i Charkowie, a następnie z wyrokiem pięciu lat ciężkich robót – do łagru nad rzeką Peczorą w Republice Komi na dalekiej północy ZSRS. Więźniowie obozu budowali kilkusetkilometrową magistralę kolejową do zagłębia w Workucie. Wycieńczony Kossowski przetrwał najcięższe, zimowe miesiące dzięki pobytowi w obozowym lazarecie. Po ataku Niemiec na ZSRS, na mocy porozumienia między Rządem Polskim na Emigracji a władzami sowieckimi, rozpoczęło się zwalnianie Polaków z Gułagu.
Artysta wraz z grupą polskich więźniów odbył mozolną wędrówkę z północy na południe – do Buzułuku, gdzie formowało się wojsko pod dowództwem gen. Andersa. Podróż trwała koleją, barkami na rzece, wielbłądami i prymitywnymi wózkami. Wiosną 1942 roku nastąpiła ewakuacja Armii Polskiej z ZSRS do Iranu, a następnie przez pustynię do Palestyny. Kossowski nie dotarł do Włoch – w Suezie został zaokrętowany na brytyjski statek płynący do Wielkiej Brytanii.
Zaginiona teka i ocalałe świadectwo
W Londynie Kossowski pracował w Ministerstwie Informacji Polskiego Rządu, organizując wystawy dokumentujące udział Polaków w działaniach wojennych. Z inicjatywy Ministerstwa wykonał serię gwaszów ukazujących los rodaków uwięzionych w ZSRS. Gotową tekę przekazał wiceministrowi Janowi Drohojowskiemu, który w 1945 roku wrócił do Polski i przyłączył się do władz komunistycznych. Teka bezpowrotnie przepadła.
Przetrwały szkice w różnym stopniu zaawansowania, dokumentacja fotograficzna oraz gwasze niewłączone do zaginionej teki. W 1944 roku część z nich zaprezentowano w Londynie na wystawie "A Polish Soldier's Journey". Po śmierci artysty w 1986 roku jego wdowa, Stefania Kossowska, przekazała te prace wraz ze spuścizną męża do Muzeum Archidiecezji Warszawskiej.
Unikalne dzieła – przejmujące świadectwo historii
Prezentowane gwasze i szkice stanowią bezcenne świadectwo artystyczne i historyczne. Kossowski z niemal reporterską precyzją uchwycił realistyczne sceny z życia w łagrze sowieckim, mozolną drogę do wolności i formowanie polskiego wojska na obcej ziemi. Prace łączą warsztat wybitnego artysty z autentycznym, osobistym doświadczeniem – są zarówno dziełami sztuki, jak i dokumentem epoki.
