Mauthausen-Gusen – niemieckie obozy koncentracyjne w Austrii
Sekretarz Stanu w MKiDN Jarosław Sellin rozpoczął dwudniową wizytę w Austrii, podczas której spotkał się z przedstawicielami austriackiego rządu rozmawiając o planach zagospodarowania terenów byłego obozu koncentracyjnego KL Gusen, gdzie podczas II wojny światowej Niemcy dokonywali eksterminacji polskiej inteligencji w ramach akcji Intelligenzaktion.
Strona polska podkreśliła, że w obliczu upływającego czasu wspólnym obowiązkiem polityków i społeczeństw jest zadośćuczynienie stosownemu i godnemu upamiętnieniu ofiar wszystkich byłych niemieckich nazistowskich obozów zagłady. Wśród nich jest system obozów Mauthausen-Gusen, który odgrywa szczególne znaczenie w polskiej pamięci zbiorowej. Polski rząd, doceniając współpracę i działania strony austriackiej, takie jak utworzenie urzędu Miejsc Pamięci Mauthausen (Mauthauesn Memorial) wraz z międzynarodowym ciałami doradczymi, liczy na wykup terenów byłego obozu, które obecnie znajdują się w rękach prywatnych, oraz na utworzenie odpowiedniego upamiętnienia. Strona polska oferuje swoje wsparcie w podejmowanych działaniach, m.in. poprzez dzielenie się doświadczeniem ekspertów z takich miejsc pamięci, jak Auschwitz, ale także Sobibór, Bełżec. W wielu z tych miejsc w ostatnich latach były realizowane szeroko zakrojone projekty upamiętnień, także prace archeologiczne, w ścisłej współpracy międzynarodowej.
KL Mauthausen-Gusen
Wg niemieckich dokumentów oraz świadectw byłych więźniów już jesienią 1939 r. naziści planowali utworzenie specjalnego obozu koncentracyjnego dla polskich warstw przywódczych – polskiej inteligencji. Takim obozem miał stać się budowany od końca 1939 r. Gusen – pierwszy i największy podobóz obozu koncentracyjnego Mauthausen, powstałego 8 sierpnia 1938 r. w pobliżu Linzu, na terenach zaanektowanej przez Rzeszę Niemiecką Austrii.
Gusen – jedyny do lata 1941 r. podobóz – został uruchomiony 25 maja 1940 r. w odległości 4,5 km od Mauthausen. 9 marca 1944 r. zaczął funkcjonować w pobliżu obóz Gusen II, a 16 grudnia 1944 r. w Lungitz – niewielki obóz Gusen III.
Obóz Mauthausen i jego podobozy, zwłaszcza Gusen, odegrały kluczową rolę w niszczeniu polskich elit społecznych oraz ludzi nauki i kultury – polskiej inteligencji. W 1940 r. wśród więźniów Gusen przeważali Polacy (97% ogółu więźniów), następnie przybywały grupy więźniów innych narodowości, zawsze jednak – do wyzwolenia obozu w dniu 5 maja 1945 r. – więźniowie polscy stanowili w nim najliczniejszą grupę narodowościową. Polacy w Gusen – to niemal wyłącznie więźniowie polityczni (prewencyjni) – Schutzhaftlinge.
W Gusen więziono tysiące osób z polskiej inteligencji: nauczycieli, księży, lekarzy, urzędników, architektów, inżynierów, dziennikarzy, pisarzy i poetów, muzyków i kompozytorów, działaczy społecznych i politycznych, profesorów wyższych uczelni i studentów, artystów i prawników. Wśród więźniów znajdowali się też nieletni Polacy – od lat 12, w tym grupa chłopców z Zamojszczyzny i dzieci deportowane do obozów koncentracyjnych po Powstaniu Warszawskim. Stosowano wobec nich ten sam reżim, co wobec dorosłych.
Powojenne losy byłych obozów
Po wyzwoleniu obozów Mauthausen ich tereny znalazły się od końca lipca 1945 r. w sowieckiej strefie okupacyjnej Austrii. 20 czerwca 1947 r. teren b. obozu Mauthausen przejął rząd austriacki. W 1949 r. uznano go za pomnik pamięci narodowej Austrii, a w 1970 r. otwarte tu zostało Miejsce Pamięci (KZ – Gedenkstatte) i muzeum.
Wśród innych pomników poświęconych pamięci ofiar, 3 czerwca 1956 r. odsłonięty został monument ku czci zamordowanych Polaków. Powstał z inicjatywy b. więźniów obozu i według projektu więzionego w Gusen inż. arch. Teodora Bursche dzięki Radzie Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa.
W barakach Gusen I stacjonowali żołnierze sowieccy, a pozostałości poobozowe były wykorzystywane przez okolicznych mieszkańców jako materiały budowlane. Administracja sowiecka przystąpiła też do demontażu i wywozu podziemnych instalacji i urządzeń sztolni; częściowo wysadzono je w powietrze jesienią 1947 r. Do 1955 r. władze sowieckie prowadziły też eksploatację kamieniołomów. Baraki obozu Gusen II zostały spalone przez wojsko amerykańskie z obawy przed rozprzestrzenianiem się epidemii.
Tereny b. obozu były wyprzedawane przez władze gminne w ręce prywatne i stopniowo zabudowywane domami mieszkalnymi. Po roku 1955 i opuszczeniu tych terenów przez wojska sowieckie ostatecznie przeprowadzono ich wyprzedaż na eksploatację i zabudowę indywidualną.
Pozostałe jeszcze w dość dobrym stanie budynki poobozowe (Jourhaus, dwa murowane bloki dla więźniów, baraki SS, itp.) zajęte zostały i wykorzystywane były dotąd przez właścicieli prywatnych (obecnie budynki te miałyby zostać wykupione przez państwo austriackie i zagospodarowane w ramach wieloletniej koncepcji Miejsc Pamięci Mauthausen – Mauthausen Memoriał).
W latach 1955/56 zlikwidowany też został cmentarz zmarłych więźniów Gusen, założony po wyzwoleniu; ich szczątki przeniesione zostały na teren Miejsca Pamięci Mauthausen. Jedynymi śladami po istnieniu obozu, miejscu gehenny i śmierci kilkudziesięciu tysięcy więźniów, pozostało krematorium z piecem, w którym palono zwłoki.
W latach 50. XX wieku obok niego ustawiono – staraniem więźniów polskich i francuskich – dwa kamienie pamiątkowe, jeden z inskrypcją w języku polskim ufundowany przez Poselstwo Polskie w Wiedniu, drugi – z inskrypcją w języku francuskim, wykonany przez francuskie stowarzyszenie „Amicale de Mauthausen”. Upamiętnienie polskie odsłonięte zostało 5 maja 1955 r.
Władze gminy planowały jednak przeniesienie pieca krematorium oraz obu kamieni do Miejsca Pamięci Mauthausen i przeznaczenie tego terenu na osiedle mieszkaniowe. Zapobiegły temu działania b. więźniów Gusen i ich rodzin.
Grupa włoskich architektów z Mediolanu „Studio Architetti BBPR” opracowała projekt pomnika – Memoriał KZ Gusen, w postaci niewielkiego budynku, obejmującego pozostałości krematorium, otoczonego murem, a w 1961 r. teren wokół wykupiony został z rąk prywatnych przez brata zamordowanego w obozie Włocha z przeznaczeniem na miejsce pamięci. Projekt Memoriał KZ Gusen został zrealizowany ze zbiórki funduszy organizowanej przez stowarzyszenia b. więźniów i ich rodziny z Francji, Włoch i Belgii. Oficjalne jego otwarcie nastąpiło 8 maja 1965 r. Dopiero jednak w 1997 r. opiekę nad Memoriałem przejęło austriackie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Źródło: mkidn.gov.pl
