Przyroda na wyciągnięcie ręki: Co wiesz o... świstunce?
Świstunka leśna – gatunek niewielkiego ptaka wędrownego. Ptaki te najdłużej żyją do 10 lat, jednak większość z nich przeżywa jedynie 1-2 sezonów, ze względu drapieżniki i trudy wędrówki. Ten mały ptak, dwa razy w roku pokonuje tysiące kilometrów. To jest niesamowity wyczyn, który wiele z nich przypłaca życiem. Świstunki nie mogą szybować i w ten sposób oszczędzać energię, są ograniczone do lotu aktywnego.
Zamieszkuje nieomal wyłącznie Europę poza Półwyspem Iberyjskim, częścią Włoch, Bałkanów i większością Półwyspu Skandynawskiego. To ptak wędrowny na dalekie dystanse – przeloty IV–V i VIII. Zimuje w Afryce równikowej na południe od Sahary. To jeden z niewielu gatunków, które w ostatnich dekadach poszerzają swój areał lęgowy. Nowe stanowiska pojawiają się w północnej i północno-zachodniej Europie, na wschodzie kontynentu coraz szerzej występuje wokół Uralu i w zachodniej Syberii.
W Polsce liczny ptak lęgowy (lokalnie może być bardzo liczny). W latach 2008–2012 populacja świstunki leśnej na terenie kraju liczyła 1,3–1,7 miliona par lęgowych. Liczebność świstunki powoli spada na skutek fragmentaryzacji drzewostanów, które są naturalnym domem tych ptaków. Spotkać go można w całym kraju, a w górach do wysokości 1200 m n.p.m. Nie jest tak pospolity jak piecuszek i pierwiosnek.
W wielu leśnych środowiskach należy do najliczniejszych gatunków ptaków. Maksymalne zagęszczenie sięgało 9 par lęgowych na 10 ha powierzchni. Przeważnie jednak w uboższych zagospodarowanych lasach zagęszczenie waha się od jednej do kilku par. Do Polski przylatuje od połowy kwietnia do połowy maja. Zaczyna odlatywać już pod koniec lipca, do pierwszych dni września. Nie zimuje w kraju.
Ptak o smukłej i drobnej sylwetce. Obie płci ubarwione jednakowo, ale młode są bardziej matowe. Wierzch ciała zielonkawożółty, spód czysto biały. Podgardle, pierś i brew nad okiem intensywnie siarkowożółte. Żółta brew nad okiem jest wyraźna, szeroka i biała z przodu, a płowa za okiem. Przez oko przebiega ciemny pasek. Większa od bardzo podobnego piecuszka, ma proporcjonalnie dłuższe skrzydła i krótszy ogon. Po skrzydłach ornitolodzy niezawodnie są ją w stanie odróżnić od piecuszka i pierwiosnka – druga pierwszorzędowa lotka jest dłuższa niż piąta, a pierwsza wyraźnie krótsza niż pokrywy skrzydeł. Nogi jasne, żółtobrązowe. Obserwuje się osobniki, które odróżniają się od typowej charakterystyki – niektóre mają bardziej szary wierzch ciała i mniej intensywną żółtą barwę na piersi. Masa ciała ok. 10 g.
Bardzo ruchliwy, choć ostrożny ptak i trudny w obserwacji, bo przebywający w głębi koron i w ich cieniu. Świstunka dzięki bardziej wielobarwnym piórom, połyskującej żółtej barwie, żółtym podgardlu i piersi, białemu brzuchowi jest łatwiej rozróżnialna w terenie niż pokrewne gatunki omawianej rodziny. Cechy upierzenia są widoczne nawet z daleka.
Przy obrączkowaniu ornitolodzy porównują również kształt lotek pierwiosnków, piecuszków i świstunek. Gdy trzyma się je w ręku w okresie godowym, możliwe jest dopiero rozróżnienie płci. Samiec świstunki ma bardziej wystającą kloakę, a samica nagą pierś i brzuch, co widać po delikatnym rozdmuchaniu piór na spodniej części ciała. Jest to tzw. plama lęgowa, występująca u wielu gatunków ptaków. Jej rolą jest ścisłe przyleganie ciała do jaj w trakcie wysiadywania, a to ułatwia ogrzewanie jaj.
Śpiew prosty, przyspieszające i powtarzane coraz szybciej dźwięczne wysokie „ip-sip-sip... sirrr” kończone metalicznym trelem. Usłyszeć ją można nie tylko w czasie toków, ale i krótkich lotach pomiędzy gałęziami.
Świstunka to ptak bardziej ciepłolubny niż pierwiosnek czy piecuszek, co przekłada się tym samym na późne przyloty. Jest również w porównaniu z nimi bardziej wymagająca w stosunku do zajmowanego środowiska. Zasiedla dojrzałe wysokie lasy liściaste (dębowe i brzozowe) i mieszane (tylko sporadycznie iglaste, bory), z dobrze rozwiniętymi, zwartymi koronami drzew, a niezbyt gęstym podszytem, warstwą ziół i runem, o umiarkowanej wilgotności i dużym zacienieniu. Spotkać ją można na nizinach i pogórzu, zwłaszcza w lasach bukowych, a unika chłodniejszych wyżej położonych terenów górskich. Nie zasiedla też zwykle miejskich parków. Nigdzie nie jest ptakiem licznym.
Świstunki przylatują na lęgowiska późno – w kwietniu lub na początku maja. Gdy świstunka przylatuje to zamiast przeszukiwać cały las, by znaleźć dogodne miejsce, gdzie mogłaby założyć terytorium, nasłuchuje innych świstunek i leci tam, gdzie one są. Wykorzystują też jako źródło informacji obecność innych gatunków, tj. pierwiosnków, które mają podobne preferencje siedliskowe. Najpierw w grupach przylatują super samce, te najlepiej odżywione i doświadczone. Po kilku dniach pojawia się cała reszta. Z zasady niewielkie ptaki wróblowe, jakimi są świstunki nie migrują samotnie. Samice przylatują po kilku dniach. Samce wybierają terytorium, zaczynają intensywnie śpiewać, by je obronić i jednocześnie zwabić partnerkę. Samice wybierają samce, które najintensywniej śpiewają, bo są większe i prawdopodobnie będą lepszymi rodzicami. Tempo śpiewu ma dwojakie funkcje: odstrasza konkurentów i zwabia potencjalne partnerki.
Okres lęgowy kończy się pod koniec sierpnia lub we wrześniu, kiedy to odlatują na zimowiska. Gdy samiec tokuje, wykonuje charakterystyczny lot, któremu towarzyszy śpiew. Wpada on w ucho i składa się z szeregu coraz szybciej powtarzanych wysokich „sib sib”, które kończy się ostrym terkotliwym „sirr”. Siedzi zwykle wtedy na dolnej gałęzi drzewa i jest dobrze widoczny.
Pary są zwykle monogamiczne, choć gdy pierwsza partnerka danego samca rozpoczyna lęg, ten może znaleźć sobie drugą. Świstunka intensywnie śpiewa przez krótki czas wabienia partnerki. Kiedy samica buduje gniazdo samiec przestaje dla niej śpiewać, ale leci gdzie indziej i próbuje zwabić drugą. Dla „swojej” samicy śpiewa specjalną piosenkę, która jest skróconą formą zwykłego śpiewu - to jest sygnał, który mówi, że wokoło jest bezpiecznie. Samica jest w gnieździe i nie pokazuje się drapieżnikom. Samiec siedzi na drzewie i obserwuje otoczenie, śpiewając specjalną piosenkę informuje że jest bezpiecznie.
Samiec może mieć dwie partnerki, bierze udział w karmieniu młodych, ale tylko z jedną partnerką. Terytorium świstunek jest zwykle większe niż te zajmowane przez inne pokrewne gatunki. Może rozciągać się na odległość 60–80 m od gniazda.
Na miejsce lęgowe wyszukuje stanowiska z ubogą roślinnością, choć wystarczającą, aby je ukryć. Zbudowane z trawy, mchu i suchych liści, tuż nad ziemią lub bezpośrednio na niej, w gęstej trawie, krzewie maliny lub jeżyny, czyli podszyciu złożonym z krzewów i bylin, bardzo dobrze ukryte pod roślinnością, suchymi liśćmi i trawą. Czasem ulokowane jest na skarpie. Podobnie jak u innych przedstawicieli tego rodzaju, ma kształt skomplikowanie ułożonej kuli z otworem z boku (od góry gniazdo jest przykryte). Wyścielone jest suchą trawą, ale nigdy piórami w przeciwieństwie do wyściółki u piecuszków i pierwiosnków. Ptak wyróżnia się dużą zręcznością w budowie. Zbudowanie gniazda zajmuje samicy zwykle jedynie kilka dni.
Wyprowadza jeden lub dwa lęgi w roku, z czego pierwszy w drugiej połowie maja, a drugi w pierwszych dniach lipca. Samica znosi 4–6 białych jaj z gęstymi, dużymi, szarobrązowymi plamkami.
Od złożenia ostatniego jaja samica wysiaduje je przez ok. 12–13 dni. Pisklęta są karmione przez oboje rodziców owadami. Młode opuszczają gniazdo po 10–12 dniach. Przez kolejne 13 dni znajdują się jeszcze pod opieką ptaków dorosłych. Nie wszystkie młode są w stanie dożyć do 10 dni. Większość lęgów świstunek – 60-90 procent w roku - ulega zniszczeniu.
Pożywienie ptaka to głównie drobne, miękkie owady (w różnych stadiach rozwoju), pająki i inne bezkręgowce. W jesiennej diecie pojawiają się nasiona i owoce.
Najczęściej świstunki widuje się w środkowych częściach koron drzew i w ich dolnych, zacienionych partiach oraz jak przelatują pomiędzy dolnymi gałęziami sąsiadujących ze sobą drzew. Tam zbiera zdobycz z liści i drobnych gałęzi. Owady łapie też w trakcie trzepoczącego lotu (czasem nawet pościgu za owadem) pomiędzy gałęziami, kiedy to zdziobuje zarazem stawonogi ze spodniej strony liści. Rzadziej żeruje na ziemi. Gdy zdejmuje ofiarę z liścia, może na chwilę zawisać przed nim w powietrzu.
W oparciu o badania udowodniono zależności sukcesu rozrodczego w okresie lęgowym świstunek leśnych z liczebnością myszy. Działa ona w ramach ekologicznych powiązań. W trakcie bardziej masowych pojawów myszy wiosną i latem dziki wyszukują gniazd tych gryzoni, ryjąc ściółkę leśną w poszukiwaniu ich młodych. Jednocześnie natrafiają na naziemne gniazda ptaków i zjadają gniazda oraz pisklęta. Bezpieczniejsza sytuacja dla świstunek ma miejsce w warunkach niskich liczebności myszy, bo dziki wtedy rezygnują z tej formy i źródła pozyskiwania pokarmu.
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Źródło: niezalezna.pl
