"Szał": historia pociętego nożem obrazu sięga 125 lat

Najkrótszy opis dzieła dał Kazimierz Przerwa-Tetmajer na łamach "Kuriera Codziennego". "Na rozhukanym olbrzymim koniu, na jakiejś apokaliptycznej bestii rzuconej w chaos, w zamęt wichrzących się tumanów chmur i mgławic na wpół leży naga kobieta oplótłszy koniowi kark ramionami, tuląc się doń twarzą, piersią, korpusem, cisnąc mu konwulsyjnie boki nogami." Wykonał ukłon w stronę swej epoki, podkreślając patriotyczny potencjał konia: "szalonego rumaka godnego (…) na bajeczne boje olbrzymie Króla-Ducha nieść widmo".

Stefan Laurysiewicz, przyjaciel Podkowińskiego, twierdził że artysta z projektem tego płótna nosił się od 1889 r. W 1893 r. kompozycja dojrzała, o czym świadczą cztery zachowane szkice olejne. Dwa są własnością Muzeum Narodowego w Warszawie – nie są eksponowane. Kolejny należy do Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu i można go obejrzeć w Muzeum na Zamku w Pieskowej Skale. Ostatni prezentuje Muzeum Mazowieckie w Płocku.

"Szał" został wystawiony w lokalu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przy ul. Krakowskie Przedmieście na osobnej wystawie, czynnej w godz. 10-16 w dniach 18 marca – 24 kwietnia 1894 r. "Komitet Towarzystwa sztuk pięknych w uznaniu zasług młodego artysty, połowę dochodu z wystawy przeznacza na jego korzyść" – napisał "Kurjer Warszawski". W dniu otwarcia obejrzało ten obraz ponad tysiąc osób. Łącznie sprzedano ponad 12 tys. biletów. Honorarium Podkowińskiego wyniosło 347 rubli i 77 kopiejek.

Dzieło Podkowińskiego łamało tabu obyczajowe. Plotka niosła, że stanowi dokument niespełnionej namiętności Władysława Podkowińskiego do mężatki z wyższych sfer, Ewy Adolfy Kotarbińskiej, z domu Koskowskiej.

W 1894 r. Podkowiński namalował "Szał". Zajęło to niespełna trzy miesiące. W ostatnich tygodniach pracy miał zaostrzenie choroby i kilka krwotoków. Jak wspominał dziennikarz A. Aliński z "Tygodnika Ilustrowanego": "widywali go bladego i chudego, ze śladami gorączki na ustach, nie skarżącego się na odchodzące życie i niczego nie żałującego (…) Jego lekarz, dr Hewelke, nie robił żadnej nadziei, wiedziano o tym, mówiono to sobie, ale tego jakoś nie odczuwano. Ale bo jak było myśleć o śmierci tego człowieka wobec szalonego zapału jego do sztuki, wobec niezmordowanej pracowitości, wobec coraz nowych dzieł i pomysłów. Ledwie siłę miał żyć, a on ciągle malował, i co go choroba powaliła na łóżko, wstawał z niego wprost do sztalug". W czasie wystawy, prasa donosiła o nowych zamówieniach dla Podkowińskiego – a także o tym, że "w przyszłym miesiącu obraz ten zostanie wysłany do salonu paryskiego".

Za późno w Podkowińskim obudził się instynkt życia:

Ostatni obraz "Marsz pogrzebowy". Jest to młody człowiek idący za trumną. Ten człowiek roztworzył ramiona rozpaczliwym ruchem i krzyczy. Zobaczycie tę twarz, gdzie od tego krzyku strasznego szczęka wyskakuje ze stawów. To skarga na śmierć. Taka była ostatnia myśl artysty

 - podał Aliński.

Artysta zmarł 5 stycznia 1985 r., nad ranem, o godzinie 2.30 w swojej pracowni, w przeszklonym belwederze pałacu hrabiów Kossakowskich przy ul. Nowy Świat 19 w Warszawie. Według nekrologu, 7 stycznia 1895 r. odbył się pogrzeb. "Kurjer Warszawski" dał sprawozdanie:

Trumna, ustawiona na czterokonnym wozie żałobnym, tonęła w masie wieńców i bukietów, uwitych z palm, żywych kwiatów i czarnej krepy. Od rogatek trumnę ponieśli na ramionach koledzy. Przy dźwiękach hymnów Moniuszki i Troszla, odśpiewanych przez chór amatorski, zwłoki spuszczono do grobu krewnych śp. Podkowińskiego.

Opublikowane pośmiertne wspomnienia podkreślały, że Podkowiński cieszył się "nie tylko uznaniem talentu, lecz i ogólną sympatią". Nazywały jego śmierć od choroby "młodocianą": "Strawiony chorobą piersiową zgasł przedwcześnie ze szkodą sztuki". Przypomniały skandal:

Jak mało dotąd był sam w zgodzie z sobą, świadczy pamiętny fakt pocięcia własną ręką wielkiego płótna "Szał uniesień', znamionującego twórczość oryginalną i głębszą". Nieustannie nawiązywały do niespełnionej miłości. Na okładce "Tygodnika Ilustrowanego" ukazał się portret Podkowińskiego w trakcie malowania "Szału". Gazety informowały: "Na konkursie Towarzystwa w r.1893 otrzymał Podkowiński za portret pani K. w tualecie czarnej pierwszą nagrodę w sumie 600 rs.

Pani K. to właśnie Ewa Kotarbińska. W trakcie II wojny ten jej portret zaginął i obecnie znajduje się w Rejestrze Dzieł Utraconych.

Tuż po śmierci Podkowińskiego zrodziła się jego legenda artysty odrzuconego. Nie przeszkodziło nawet szerokie uznanie dla jego twórczości - choć standardowo, wielkość artysty przeklętego i jego dzieła wynika ze skali dezaprobaty społecznej. Wystarczyło, że Stanisław Przybyszewski zagrzmiał w "Chimerze", że filistrzy "Zabili Podkowińskiego!", co rozpowszechnił później Wacław Nałkowski.

"Szał" odbył tournee: matka artysty wypożyczała to dzieło przez pośrednika na liczne wystawy, m.in. w Łodzi, Krakowie, a nawet Moskwie i Petersburgu.Krakowski pokaz we wrześniu 1895 r. znalazł odbicie w dramacie Jana Augusta Kisielewskiego "W sieci". Jego bohaterka, Szalona Julka, fizycznie identyfikuje się z bohaterką obrazu. "Podkowińskiego widzieliście +Szał+… szalonego Podkowińskiego szalony +Szał+? (…) …on sam, on, Podkowiński, (…) chwycił mnie za włosy i szarpał, darł, targał (…) tak mnie cudownie bił kopytami swojego czarnego demona".

Dziś "Szał" wart jest "każde pieniądze".

Jaką cenę rzuciłby właściciel, taka będzie zapłacona. Ale ceny przecież nie ma… To obraz rangi muzealnej, a do tego niesie treść uniwersalną i mógłby wzbudzić zainteresowanie na rynku międzynarodowym, chociaż sztuka XIX wieku budzi znacznie mniejsze zainteresowanie niż współczesna

- mówi Mikołaj Konopacki, właściciel "Pragalerii".

 

 

Źródło: PAP, niezalezna.pl

#Władysław Podkowiński #szał #obraz