Przyroda na wyciągnięcie ręki: Co wiesz o gadożerze?
Gadożer to gatunek dużego, przeważnie wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. W Polsce niegdyś liczniejszy, obecnie skrajnie nielicznie lęgowy i bliski wymarcia (w latach 2013–1018 jego liczebność szacowano na 2–5 par).
Niegdyś był uznawany za ptaka lęgowego niemal całej Polski, aktualnie gniazduje wyłącznie na wschodzie kraju, na przełomie XX i XXI wieku lęgi stwierdzano w Puszczy Białowieskiej, Sandomierskiej i Augustowskiej, na Bagnach Biebrzańskich, Lubelszczyźnie i prawdopodobnie w Bieszczadach. Obecnie (2020) jedynym pewnym miejscem występowania jest Puszcza Solska na Lubelszczyźnie, choć ptak ten w sezonie lęgowym bywa regularnie obserwowany na wschodzie kraju i pojedyncze pary mogą gdzieś jeszcze gniazdować. Przelotem może być spotykany w całym kraju. W Europie Środkowej jego zasięg ogranicza się właściwie tylko do wschodniej Polski, a poza tym do Słowacji i Węgier.
Zamieszkuje południową (od Portugalii, Hiszpanii i Francji), środkową i wschodnią Europę, zachodnią, środkową i południową Azję oraz północno-zachodnią Afrykę. Przeloty w kwietniu–maju, a odloty od sierpnia do października. Europejska populacja pokonuje dalekie dystanse i zimuje w Afryce w strefie Sahelu.
Znacznie większy od myszołowa, o dużej, jakby sowiej głowie, szerokich skrzydłach i wąskim, równo ściętym ogonie. Średnie wymiary: długość ciała 62–67 cm; rozpiętość skrzydeł 170–185 cm; masa ciała: samce 1,2–2 kg, samice 1,3–2,3 kg. Brak dymorfizmu płciowego, choć samica nieco większa od samca. Ubarwienie zmienne, ale spód ciała zwykle bardzo jasny (może być wręcz biały), ciemno plamkowany. Głowa i szyja ciemne. Na spodzie skrzydeł brak ciemnych plam w nadgarstkach. na ogonie zwykle dobrze widoczne trzy ciemne pręgi. Woskówka i nogi sinoszare. Podczas polowania często zawisa w powietrzu podobnie jak myszołowy.
Zamieszkuje rozległe, wilgotne lasy, głównie stare kompleksy sosnowe oraz torfowiska, mszary i olsy, w otoczeniu których znajdują się otwarte tereny podmokłe (bagna i mokradła), gdzie poluje. Zasiedla głównie cieplejsze rejony, co wynika z diety złożonej ze zwierząt zmiennocieplnych, których liczebność jest ograniczającym czynnikiem dla populacji gadożera.
Gniazdo to luźna konstrukcja, na wysokim drzewie w jego szczytowej części, w sporej odległości od pnia. Gniazdo jest dobrze ukryte wśród gałęzi, choć nie osiąga dużych rozmiarów. Zbudowane z niewielkich patyków. Gadożery są silnie terytorialne w czasie wyprowadzanie lęgów. Para może wykorzystywać gniazdo przez wiele lat.
Zbudowane jest w szczytowej partii drzewa, dobrze ukryte wśród gałęzi. Jest stosunkowo niewielkich rozmiarów. W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając pod koniec kwietnia lub w maju jedno białe jajo (czasem dwa). Niewielka liczba jaj w zniesieniu wynika z wąskiej specjalizacji pokarmowej, bo u innych ptaków drapieżnych samice znoszą zwykle 3–4 jaja. Większa liczba młodych sprawiałaby większe problemy ze zdobyciem wystarczającej ilości pokarmu. Z drugiej strony jajo jest duże i ciężkie, waży ok. 150 g. Gadożer to ptak monogamiczny, w pary łączy się tylko na okres lęgów.
Jajo wysiadywane jest przez okres około 35–45 dni[14] przez obydwoje rodziców. Gdy rodzice przynoszą ofiarę (początkowo głównie samiec) młodym, składają ją w zagłębienia gniazda. Matka mniejszym pisklętom może rozrywać pokarm na kawałki. Starsze potomstwo robi to samemu, a czasem stara się wyrywać żyjące gady czy płazy z dzioba rodzica. Pisklęta, opuszczają gniazdo dopiero po około 60–80 dniach, kiedy to rodzice przestają je karmić. Młode mogą być w gnieździe nawet jeszcze we wrześniu, co nie jest typowe u innych drapieżnych. Do lęgów przystępują w 3–4 roku życia.
Zjada niemal wyłącznie płazy i gady, w tym jaszczurki. Poluje również na węże dochodzące do 2 metrów długości, np. w Polsce głównie żmije zygzakowate i zaskrońce, choć nie zwraca uwagi na ich jadowitość. Chroni się przed ich jadem jedynie za pomocą gęstego upierzenia skrzydeł (razy węża kierowane są na niewrażliwe pióra), choć dzięki swym sprawnym unikom i umiejętnemu łapaniu (łamiąc kręgosłup) nie jest zwykle kąsany. Same łapy gadożera są pokryte grubą i twardą łuską rogową, co jest dodatkowym zabezpieczeniem, którego nie mają inne ptaki drapieżne. Charakterystycznym dostosowaniem są też krótkie szpony. Uzupełnienie diety mogą stanowić ssaki, ptaki i owady.
Dieta jest więc bardziej wyspecjalizowana niż w przypadku np. kani rudej, co ogranicza jednocześnie jego występowanie i jest dość rzadkim zawężeniem preferencji pokarmowych u ptaków drapieżnych. W czasie polowania pomaga mu duża zręczność w walce z ofiarą. Zwykle węża zabija uderzając go w głowę i wbijając swe szpony w jego ciało. Gady połyka zazwyczaj w całości. Powoduje to osobliwy widok i proces u odpoczywającego osobnika, któremu powiodło się polowanie. Z dzioba gadożera może wystawać wtedy część ofiary np. ogon jaszczurki lub węża, podczas gdy ich głowa jest już trawiona w żołądku. Zdobycz zwisa też z dzioba tego drapieżnika, gdy przynosi swą zdobycz młodym. Do polowania zabiera się później niż inne ptaki, a nawet gdy te wracają już na odpoczynek. Wylatuje na łowy wczesnym popołudniem, bo w tej najcieplejszej porze dnia największą aktywność wykazują zmiennocieplne gady i płazy. W czasie zawisającego lotu, podobnego do myszołowów, gdy wypatruje swych ofiar, opuszcza nogi. Może oddalać się nawet do 20 km od gniazda.
Liczebność światowej populacji szacuje się (2015) na około 100–200 tysięcy dorosłych osobników, z czego Europę zamieszkuje 35 100 – 41 800 dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny.
Jest w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 roku uznany za krytycznie zagrożony tę samą kategorią otrzymał na Czerwonej liście ptaków Polski z 2020 roku. W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd gadożerów obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 marca do 30 września) – w promieniu do 500 m od gniazda.
Źródło: niezalezna.pl
