Przyroda na wyciągnięcie ręki: Co wiesz o sokole?
Sokół wędrowny to gatunek średniego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych. Zasiedla wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. W Polsce nieliczny ptak lęgowy. W locie pikowym sokół wędrowny potrafi rozwinąć prędkość przekraczającą 320 km/h, co czyni go najszybciej poruszającym się organizmem na Ziemi.
Sokół jest ptakiem o krępej sylwetce, silnej budowie ciała z długimi, ostro zakończonymi skrzydłami i masywną głową. Samica większa o około 1/3. Ptaki obu płci ubarwione podobnie. Dorosłe – wierzch stalowoszary z rozjaśnieniem na kuprze, wole kremowe, spód biały z nakrapianiem na piersi w kształcie łez, a poniżej ciemnym poprzecznym prążkowaniem. Osobniki młode – wierzch ciemnobrązowy, spód kremowy z podłużnym prążkowaniem. Mają jasne kreskowanie na bokach głowy i karku, a kremowo ubarwiony spód uwidacznia grube i ciemne kreski. Wąs jest niewyraźnie zaznaczony.
Na policzkach charakterystyczny czarny „wąs” kontrastującym z białym policzkiem. Jest bardziej wyrazisty w porównaniu z innymi sokołami podobnej wielkości. Szyja i ogon krótkie. Dziób krótki, silnie hakowato zagięty z charakterystycznym „zębem” w górnej części i odpowiadającym mu wcięciem w żuchwie. Nogi, woskówka, obramowanie oczu i nasady dzioba w intensywnie żółtym kolorze. Nozdrza wyraźnie widoczne na tle woskówki, okrągłe, z widocznym centralnym punktem. Oko bardzo ciemne, z prawie niewidoczną źrenicą.
Kolorystyka wyraźnie różni się pomiędzy podgatunkami, szczególnie egzotycznymi. Jest znacznie większy od pustułki. W porównaniu z nią szersze u nasady i bardziej zaostrzone skrzydła. Ubarwienie wierzchu może mylić go z kobuzem. Masa ciała: samce 0,6–0,75 kg, samice 0,9–1,3 kg.
Lot sokoła jest zwinny i energiczny, choć uspokaja się przy dłuższych dystansach. Skrzydła są wtedy lekko zagięte. Poza okresem lęgowym prowadzi samotniczy tryb życia. Dorosłe ptaki przez cały rok przebywają w okolicach swojego rewiru lęgowego. To przeważnie ptaki młode podejmują wędrówki. Pomimo nazwy gatunkowej sokół wędrowny nie jest ptakiem migrującym.
Szybkość, z jaką porusza się sokół w trakcie ataku na zwierzynę, zmierzył Ken Franklin w latach 90. Skoczył z ptakiem na dużej wysokości z samolotu i osiągnął prędkość 400 km/h. Uważa jednak, że mogłaby być ona jeszcze większa.
Na terenach lęgowych da się słyszeć dźwięczne, skarżące zawołania – zawodzenie. W Europie (w tym w Polsce) dawniej był to rozpowszechniony ptak lęgowy (do lat 40. szeroko rozpowszechniony), jednak w latach 50. i 60. XX wieku nastąpił drastyczny spadek jego liczebności, głównie z powodu skażenia środowiska biocydami (w tym pestycydami z grupy DDT). Europejską populację szacuje się na 700 par lęgowych.
W Polsce prowadzone są prace nad restytucją populacji nadrzewnej, jedynej nadal zagrożonej. Podobny program prowadzony jest w Niemczech, planowane są także reintrodukcje w celu odtworzenia populacji nadrzewnej w Białorusi i na Litwie. Obecnie w kraju lęgnie się kilkanaście par, częściej w górach. W Polsce gniazda sokołów widuje się często na kominach zakładów przemysłowych i wysokich budynkach większych miast nad środkową Wisłą, dolną Odrą i w górach południowej części kraju. Lokalizacje lęgowisk są utrzymywane w tajemnicy przed kłusownikami wybierającymi jaja. Na Wybrzeżu pojedyncze sokoły wędrowne pojawiają się w trakcie migracji i zimą, poza tym nad zbiornikami wodnymi i dolinach polskich rzek. Zimuje regularnie, choć decydują się na to jedynie nieliczne ptaki. Coraz częściej widuje się je wtedy w dużych miastach – Warszawie i Wrocławiu. W roku 2016 w Polsce były 23 gniazda sokoła wędrownego.
Zamieszkuje rozległe obszary wszystkich kontynentów, najczęściej doliny rzeczne i obszary górskie, w Europie także lasy w pobliżu wód ze starodrzewem i wysokimi drzewami. Od połowy XX wieku często zasiedla także tereny zurbanizowane. Półki skalne zastąpione są tam przez wysokie budynki. Miasta obfitują w pokarm – gołębie skalne i pocztowe oraz inne ptaki – brakuje naturalnych wrogów. Unika jednak wysokogórskich regionów, zagospodarowanych dużych pól uprawnych i dużych zamkniętych kompleksów leśnych. W Europie Środkowej lęgnie się najchętniej w półjaskiniach stromych skalistych ścian i w niszach w okolicach dolin rzecznych i zalesionych gór, kamieniołomów.
Strategię łowiecką sokoła można uznać za oportunistyczną – chwyta najłatwiej dostępną zwierzynę, jaka pojawi się na jego terytorium. Tym samym efektem jego polowań jest stabilizacja zbyt dużego wzrostu liczebności danego gatunku ofiar. Ewolucja tego ptaka pokazuje coraz większą specjalizację w jednej technice łowieckiej – szybkości ataku nurkowego. Odpowiedzią w tym „wyścigu zbrojeń” u atakowanych ptaków jest zwrotność – robienie uników w decydującej chwili oraz wybór odpowiedniego pułapu lotu uwzględniającego zagrożenie.
Sokół wędrowny może wpływać ograniczająco na liczebność jastrzębia (największego swojego konkurenta), zaś jego liczebność limitowana jest przez puchacza.
Gnieździ się na skałach. Gniazdo stanowi dołek wydrapany w glebie; rzadko wykorzystuje gniazda innych gatunków ptaków, zbudowane z patyków. Samica składa w kwietniu 3–4 jaja. Inkubacja trwa 32 dni. Pisklętami zajmuje się jedynie matka, zaczyna polować, gdy pisklęta osiągają wiek 3 tygodni. W tym czasie samiec karmi samicę i młode. Młode spędzają w gnieździe 5–6 tygodni, po jego opuszczeniu przez miesiąc są dokarmiane przez rodziców. Sokoły wędrowne uzyskują możliwość rozrodu w wieku 3 lat.
Sokół łowi głównie ptaki wielkości gołębia lub większe, łapane w locie na otwartej przestrzeni. Są to przeważnie gołębie miejskie, mewy i kaczki oraz mniejsze ptaki. W jadłospisie środkowoeuropejskich sokołów wędrownych znajduje się aż 200 gatunków ptaków, choć najczęściej (oprócz wspomnianych wcześniej) są to drozdy, wrony, szpaki. Zdobycz wypatruje z wysokich punktów obserwacyjnych lub z powietrza. Na ofiarę spada lotem nurkowym z bardzo dużą prędkością (ocenianą nawet na 300–350 km/h) jak pocisk, uderzając w jedno skrzydło ofiary, tak by samemu uniknąć urazu. Przy pikowaniu ma złożone, ale lekko odstające od ciała skrzydła. Pogoń może trwać do skutku. W ataku próbuje doprowadzić zwierzę do śmierci przez samą siłę uderzenia w tył głowy lub kark szponami lub piersiami. Gdy zdobycz bezwiednie opada, sokół nawraca i przechwytuje ją w locie, by ta nie upadła na ziemię. Już samo pojawienie się nad danym terenem sokoła powoduje panikę wśród niedrapieżnego ptactwa.
Jeśli sokół wędrowny musi aktywnie gonić zdobycz w locie, a ta nie jest dużych rozmiarów, może chwytać ją szponami i uśmiercać przez zmiażdżenie dziobem lub skręcenie kręgów szyjnych. Zachowuje się zatem inaczej niż jastrzębie korzystające jedynie z łap. Osiągając w locie znaczną prędkość, jest w stanie strącać ptaki znacznie przerastające go rozmiarem. Nie potrafi natomiast polować na zwierzynę ukrywającą się wśród drzew i krzewów.
W przypadku Europy w połowie XX wieku prawie zupełnie wyginął. W latach 60. był na skraju wymarcia, ale wieloletnia ochrona poskutkowała gniazdowaniem na terenie kraju. Głównym powodem takiego stanu było powszechne stosowanie środków ochrony roślin, a zwłaszcza DDT. Toksyczne substancje gromadziły się w organizmie tego drapieżnika i powodowały jego bezpłodność. W Polsce wsiedlanie sokołów hodowanych w niewoli rozpoczęto stosunkowo późno, bo w latach 90. XX wieku i dopiero pod koniec tamtej dekady widoczne były tego efekty. Obecnie nadal jest zagrożony: prześladowaniami hodowców gołębi; wybieraniem jaj z gniazd przez ich kolekcjonerów; świadomym zabijaniem sokoła.
W Polsce sokolnicy prowadzą reintrodukcję na terenach leśnych w celu odtworzenia ekotypu nadrzewnego. Stowarzyszenie na rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół” zainstalowało w całej Polsce kilkadziesiąt sztucznych gniazd dla sokołów i obrączkuje wszystkie dostępne dzikie sokoły i ptaki reintrodukowane. Używa do tego kolorowych obrączek ornitologicznych i obserwacyjnych, zgodnie z międzynarodowym systemem pozwalającym na ich późniejszą identyfikację.
Źródło: niezalezna.pl
