Zamieszkuje rozległe kompleksy leśne północno-wschodniej Europy, południową część Półwyspu Skandynawskiego, zachodnią część Środkowej Europy, północne Włochy, Syberię aż do wschodniej Azji, oraz góry środkowej i południowej Europy (Alpy, Karpaty i Sudety do górnej granicy lasów, pasma górskie na Bałkanach).
W kraju występuje głównie w Karpatach, w dużych lasach Pojezierza Mazurskiego, Podlasia i Pomorza. Rozproszone stanowiska znajdują się na Lubelszczyźnie i Ziemi Kieleckiej. W górach jest ptakiem rzadkim, a w okresie lęgowym, gdy staje się skryta, nieczęsto spotykanym. Zwykle widuje się ją jesienią, kiedy żeruje na orzechach laskowych.
Ptak wielkości gołębia o dużej głowie. Masa ciała ok. 200 g. Obie płci ubarwione jednakowo. Upierzenie czekoladowobrązowe, na tym tle liczne białe plamki w kształcie kropelek. Skrzydła zaokrąglone, szerokie, czarnobrązowe z zielonkawym metalicznym połyskiem. Wierzch głowy jednolicie ciemnobrązowy, podobnie, jak końce lotek. Kuper i pokrywy podogonowe białe. Ogon czarny z zielonkawym lub niebieskawym połyskiem, końcówki sterówek białe. Duża głowa.
Orzechówkę rozmiarami można przyrównać do synogarlicy, a ubarwieniem w przybliżeniu przypomina szpaka. O obecności w rodzinie krukowatych świadczy potężny, walcowaty dziób. W locie ptaka rozpoznaje się po białym końcu ogona oraz białych pokrywach podogonowych. W powietrzu wygląda, jakby miał krótki ogon i długą głowę. W identyfikacji pomaga też specyficzny, chrapliwy głos.
Rozległe drzewostany iglaste, bory głównie świerkowe (również sosnowe, jodłowe i mieszane) przede wszystkim w tajdze i w górach (położonych bardziej na południu). Zajmuje podobne siedliska jak sójka. W okresie lęgowym ptaka spotyka się w miastach, parkach, ogrodach, sadach i na terenach uprawnych. Szukają tam orzechów laskowych lub owoców, które zostały na drzewach po zbiorach.
Wyprowadza jeden lęg w ciągu roku. Gniazdo jest umieszczone przy pniu wysokiego świerka w rozwidleniu gałęzi, doskonale ukryte i zamaskowane. Budowane są przez oboje partnerów już w marcu, gdy zaczyna tajać śniegów, a kiedy w górach leży jeszcze gruba warstwa śniegu. Do zewnętrznej części konstrukcji wykorzystują części gałązek świerka odłamywanych bezpośrednio z drzewa. Całość jest dość mała, ale wysoka ze ścianami otoczonymi ciepłą warstwą izolacyjną ze zbutwiałego drewna i mchu. Wyścielenie stanowią porosty i trawa. Chroni ona przed chłodem jaja i pisklęta.
Od złożenia pierwszego jaja trwa zwykle od 17 do 19 dni i nawet jeżeli jest kilkustopniowy mróz, pisklęta rozwijają się normalnie. Samica praktycznie nie schodzi z jaj (czasem pomaga jej samiec). Samiec karmi wysiadującą samicę i w razie niebezpieczeństwa broni jej i piskląt bardzo odważnie. Gdy potomstwo opuści gniazdo po 21–25 dniach nadal przez pewien czas (około 6–7 tygodni) jest dokarmiane przez rodziców na obszarze ich terytorium. Mimo surowych warunków – kilkustopniowych mrozów i śniegu rozwój piskląt jest niezachwiany.
Z czasem rodzinne więzi słabną i ptaki zaczynają koczować i skupiać się w miejscach, które obfitują w pokarm. Orzechówka jest wszystkożerna. Głównym pokarmem są nasiona sosny syberyjskiej, a tam gdzie ona nie rośnie – orzechy laskowe, bukiew, żołędzie, nasiona z szyszek, różne mięsiste owoce oraz latem w mniejszym stopniu zwierzęca zdobycz – owady i ich larwy, ślimaki, ale nie gardzi też jajami i pisklętami, jaszczurkami, myszami i innymi drobnymi kręgowcami. Nie ma więc wyspecjalizowanej diety i chwyta to, co znajduje się na obszarze jej żerowiska.
Zbiera do wola orzechy laskowe i nasiona limby, po czym gromadzi te nasiona na zimę i wiosnę w różnych skrytkach, np. w ziemi lub w koronach drzew pod matami porostów. Jeden ptak zakopuje w jesieni nasiona sosny o łącznej wadze do 50 kg w ponad 20 tys. miejsc na obszarze swego terytorium. Choć miejsc ukrycia nie zapomina, to znaczna ich część (35–75%) zostaje zjedzona przez inne zwierzęta. Pomimo grubej pokrywy śnieżnej odnajdują zwykle 80% swoich zapasów. To sprawia, że zwiększa się populacja sosny, gdyż zapomniane nasiona kiełkują daleko od osobników rodzicielskich.
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Źródło: niezalezna.pl
