Rzeczpospolita Pawłowska
Ksiądz Paweł Ksawery Brzostowski był prałatem wileńskim i referendarzem litewskim. W 1767 roku kupił dobra Merecz koło Wilna. Widząc ubóstwo chłopów, a także ich niedostatki, postanowił zacząć pracę od podstaw. Starał się nakłonić ich do ograniczania picia przez ofiarowywanie za to nagród, zachęcał do bywania na mszach świętych, w niedzielę czytał im głośno książki. Wreszcie zorganizował życie wsi na zasadach samorządu. Swe dobra nazwał Rzeczpospolitą Pawłowską. W 1769 roku ogłosił drukiem „Ustawy stosujące się do dobrego porządku i powinności osiadłych ludzi w dobrach Pawłowie czyli Mereczu”, która składała się z 28 artykułów.
Powołano do życia specjalnie umundurowane wojsko, bito monetę, założono szkołę i służbę medyczną. Rządy sprawował dwuizbowy parlament chłopski, a pańszczyznę zastąpił czynsz. Rzeczpospolita Pawłowska szybko stała się sławna, interesowali się nią wszyscy ci, którzy pragnęli reform, pytał o nią król Stanisław August. W lipcu 1794 roku, podczas nieobecności Brzostowskiego na dobra mereczyńskie najechali Kozacy, a chłopi wykazali się wielkim bohaterstwem walcząc w obronie Rzeczypospolitej Pawłowskiej. Rzucono na nich wojska rosyjskie, które zniszczyły doszczętnie Pawłowo i rozgoniły ludzi. Ksiądz Brzostowski sprzedał majątek i po trzecim rozbiorze wyjechał wyjechał do Drezna, a potem do Włoch. W 1795 roku Franciszek Smuglewicz namalował na zamówienie księdza płótno Zatwierdzenie ustawy włościanom w Pawłowie. Być może dzieło to wykorzystał włoski rysownik, miedziorytnik i architekt Carlo Antonini, który jedną ze swych prac ukazujących żniwa, i wykonanych w Rzymie, podpisał: Le Paysan de Pawłow dans le Palatinat de Vilna 1797. Wieśniacy wykonują prace polowe, obok stoją karabiny z bagnetami, ustawione w kozły, a na pierwszym planie dwoje dzieci czyta książki. Z kolei w latach 1797–1798 we Florencji François Xavier Fabre namalował obraz Paweł Ksawery Brzostowski bolejący nad zagładą Pawłowa. Dzieła Smuglewicza i Fabre’a znajdują się w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. W 1800 roku ksiądz Brzostowski wrócił na Litwę. Osiadł początkowo w Turgielach. Potem był proboszczem w podwileńskiej parafii Rukojnie, tam zmarł w 1827 roku. Pochowany został w miejscowym kościele parafialnym. Jego nagrobek został zniszczony przez rosyjskich okupantów, a świątynia zamieniona na cerkiew.
Źródło: Pałac w Wilanowie
